Суус сыл сайдыы суолунан

СҮҮС СЫЛ САЙДЫЫ СУОЛУНАН

ТААТТА УЛУУҺУН АЛДАН НЭҺИЛИЭГЭ

Нэһилиэк сурукка-бичиккэ киирбит историятыттан

Таатта Төрдө (Уус Таатта) IV Байаҕантай нэһилиэгэ диэн 1784 сыл ааттанан Байаҕантай улууһугар нуучча маҥнай кэлиитигэр волость диэн воевода суругар киллэриллибит. Алдан нэһилиэгэ 1914 сылга диэри Уус Алдан Тандатын нэһилиэгин сирэ-уота эбит. Алдан нэһилиэгэ буолуор диэри I, II, IV, Байаҕантайдар, Хаҥалас нэһилиэктэрэ диэн бытарыйан олорбуттар. 1914 сыл нэһилиэк чаччыыната Г.С. Неустроев туруорсан Тандаттан арахсан Алдан нэһилиэгэ диэн туспа нэһилиэк буолбут. 1930 сылга диэри Байаҕантай улууһа эбит ити сыл Таатта оройуонугар холбоммут.

Кыраайы үөрэтээччи Егор Андросов суруйууларыттан.

Алданский наслег Год образования 1914 г. Территория - 1,7 тыс. кв. км. Численность населения – 1206 Плотность населения – 0,71 человек на кв.км- Расстояние с Ытык Кюеля – 90 км. В наслеге 17 организаций. Общая площадь С/Х угодий – 5750 га. Из них пашни – 2,6% Сенокосы – 40,2% Пастбища – 55% Основа экономики с/х: животноводство, мясомолочное скотоводство, мясное табунное коневодство. Возделываются картофель, овощи, кормовые культуры. Производство промышленных продукций: хлеба, масла, цельно-молочной продукции и пилопродукции.

Население – 2016 года Число хозяйств – 419 Мужчины- 605 Женщины – 601 Работают – 357 Крестьянское х/во – 17 Предпринимательство – 20 Число работающих в предприятиях и организациях – Студенты – 100 ВУЗ – 67 ССУЗ – 33 Средняяагропрофильная школа им. Н.Д. Неустроева – Учащиеся – 180 Число выпускников – 13 Детская музыкальная школа : Преподаватели – 10 Численность уч-ся – 100 Дошкольное учреждение – 1 Воспитанники – 115 Воспитатели – 11 Клуб “Кытыл” Кол-во мест – 250 Многодетные семьи – 45 Малообеспеченные семьи – 115 Пенсионеры – 377 Ветераны тыла – 10

СҮҮС СЫЛ САЙДЫЫ СУОЛУНАН

Урукку дьыллар улаҕаларыгар, былыргы кэмнэр быыстарыгар Таатта үрэх Аллан өрүскэ түһэр, Таатта Төрдө диэн сиргэ тоңустар тоҕуоруһан олорбуттар. Икки күөлү төгүрүйэн, Муордачаан уонна Дьөгүйэчээн тоңустар салайан, бултаан-алтаан, балыктаан быр курдук олорбуттар. Кыргыс үйэтигэр, Тыгын кэмигэр сахалар саңа сирдэри арыйан, олохсуйан, ыырдарын кэңэтэн испиттэр. Бахчыр Баатыр Аллан өрүс саҕатыгар тиийэн, боотурдарыныын олохтоох тоңустары сэриилээн, кыайан-хотон, сирдэрин ылан сахалары олохсуппут. Тоҥустары кыайбыт сахалар кэнники ууһаан-тэнийэн 4-с Байаҕантай нэһилиэгэ буоллаллар. Бу номоҕу Сэһэн Болоҕо, оскуолабыт бастакы учуутала К.Ф.Неустроев кэпсээбитэ «Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо» кинигэтигэр киирбитэ. Кыраайы үөрэтээччи, Таатталар Ытык Киһибит Е.Д. Андросов 2006 с. тохсунньу 27 күнүгэр «Таатта» хаһыакка «Таатта Төрдө Байаҕантай буолуутун туһунан» номоххо киирбит үһүйээннэригэр Танда баһылыга Байаҕантай Бахсыгыр сиэнэ, Оҕо Туранай Тойон, Аллан быйаҥнаах кытылын, Таатта Төрдүн сирин-уотун бас билээри, майаҕатталары түмэн кэлэн сэриилээн ылбытын суруйбута. Оччотооҕу кэмнэргэ Таатта үрэх Алланыын холбоһор сиригэр Ойуун Кэңкэри уонна Төңкүс диэн ини-биилэр бар дьоннорун баһылаан-көһүлээн олорбуттара үһү. Сир былдьаһар кыргыһыыга ини-биилэр өлбүттэр. Оҕо Туранай Тойон олохтоохтору кыайан-хотон, Байаҕантай улууһугар холбоон, IV Байаҕантай нэһилиэгэ диэн 1784 сылтан ааттанан хас да үйэлэри уңуордаабыт. Сөҕүмэр баай бултаах-алтаах, балыктаах Аллан өрүс кытылын сир оңостон, үс күннээх малааһын тэрийбитэ үһү» - диэн номох сэһэргиир. Кэлин IV Байаҕантай нэһилиэгэ аатыгар эбии олохтоохтор Чэппиэдэй Аллана дэнэр буолбуттар. Алдан нэһилиэгин төрүттэниитин туһунан РФ журналистарын Союһун чилиэнэ, Учууталлар Учууталлара Егор Алексеевич Жирков, Ем. Ярославскай аатынан бириэмийэ лауреата, ССРС Журналистарын Союһун чилиэнэ, Андрей Лукич Данилов архыыбыттан суруйбута: «Ыраахтааҕылаах Россия саҕана билиңңи Алдан нэһилиэгэ Баайаҕаны, Танданы кытта биир этилэрэ. Байаҕантай улуус киинэ Танда, сылдьарга суол-иис куһаҕана, ырааҕа, айаңңа үгүс мэһэйдэри үөскэтэрэ. Ол иһин Уус-Тааттаҕа чаччыынанан олорбут Неустроев Гаврил Семенович (Чордо Хабырылла) Байаҕантай улууһа сирэ-уота наһаа киэңэ, сылдьыһыытыгар табыгаһа суоҕа, олохтоохтор улуус киинигэр Тандаҕа 140 км. айаннаан тиийэллэрэ эрэйдээҕин учуоттаан нэһилиэги арааран туспа Алдан нэһилиэгэ буоларга этии киллэрбитэ. Олохтоохтор өйөөн, Гаврил Семенович сылтан ордук туруорсан, кэлэн-баран, Саха Уобалаһын быраабата Таатта Төрдүн олохтоохторо туруорсуулара сөптөөҕүн өйдөөн, туспа нэһилиэк буолалларын ылыммыта. 1914 сыллаахха Саха Уобалаһын быраабатын уопсай присутствиета уураах таһаарбыта: «Байаҕантай улууһун I Байаҕантай нэһилиэгин Алданскай аҕатын ууһунааҕы инородецтары 26 үлэһит киһини кытары 55 ревискэй дууһа састааптаах «Алданскай» диэн ааттаах туспа нэһилиэккэ 1914 сыл от ыйын 1 күнүттэн араарарга.» Саха уобалаһын быраабатын уопсай присутствиета 1914 с. кулун тутар 26 күнүгэр 256 нүөмэрдээх уурааҕыттан. Г.С. Неустроев Алдан нэһилиэгэ төрүттэниитигэр улахан үтүөлээх, Саха губернаторын кэтэһэн-манаһан, хаста эмэ көрсүһэн, тылын ылыннаран нэһилиэгин биир улахан кыһалҕатын быһааттарбыта, оскуола аһыллыытыгар улахан көмөнү оңорбута, оскуола дьиэтин туттарбыта, оттуур ходуһалары дьонугар түңэтэн, нэһилиэк олоҕо сайдарыгар күүһэ-уоҕа тиийэринэн үлэлэспитэ. Оскуолабыт 85 сааһыгар Г.С. Неустроев кыыһа – үлэ, сэрии ветерана Клавдия Гаврильевна Макарова (Неустроева) Саха сиринээҕи Киин архыыптан «Дело Якутского Областного управления Об отделении Алданского рода I Баягантайского улуса в особый Алданский наслег 1913-1914 г.г.» докумуоннары уһултаран оскуола музейыгар бэлэхтээбитэ. Бу нэһилиэк тэриллиитин 115 бэчээтинэй илиистээх 1913 с. ахсынньы ый 9 күнүттэн 1914 с. кулун тутар 31 күнүгэр дылы оңоһуллубут дьыала дьиңнээх историческай улахан суолталаах. Сыаната биллибэт үтүөнү оҥорбут Клавдия Гаврильевнаҕа нэһилиэк олохтоохторо истиңник махтаналлар. Г.С. Неустроевка туох баар докумуоннары оңороругар, туруорсарыгар Афанасий Прокопьевич Чахов улахан көмөнү оҥорбут. Нэһилиэкпит Таатта оройуонугар холбоһуутун туһунан Е.Д.Андросов «Балысхан баай былыргылаах Ытык-Күөл» ыстатыйатыгар 1997 с. олунньу 27 күнүгэр «Таатта» хаһыакка: «Билиңңи Уус-Таатта 1930 сыллаахха дылы IV Байаҕантай эбэтэр Чэппиэдэй Алданын нэһилиэгэ диэн ааттанара. Онтон 1930 с. Саха Сирин үрдүнэн урукку улуус диэн ааты сотон, оройуоннааһын кэнниттэн I Алдан сельсовета диэн ааттанан Байаҕантайтан көһөрүллэн, Уолбалыын Таатта оройуонугар биир тэңңэ холбоммуттара. Онтон Киэҥ Күөл Тааттаҕа холбонуллан да баран II-c Байаҕантай диэн аатын өргө дылы ыһыктыбатаҕа.» Билигин Уус-Тааттаҕа тэнийэн ууһаан олорор Ностуруойаптар, Колодезниковтар Уолбаҕа XVIII үйэ саҕаланыытыгар Тимир Киһи уонна Лааскы диэн ини-биилэртэн төрүттээхтэрин Е.Д.Андросов «Уолба туһунан быстах бэлиэтээһиннэригэр» 2007 с. суруйбута. Тимир Киһи инитин кытта иирсэн Таатта Төрдүгэр тиийэн олохсуйбут. Саха Сирин географическай картатыгар 1939 с. Булун диэн күөлүн аатынан киирбит. Онтон ыла билигин бары географическай карталарга, атластарга с. Булун, п/о Булун (почтовое отделение) диэн бэлиэтэнэр. Лена бассейновай судоходствотын картатыгар «Причал» р. Устье Татты диэн бэлиэтэммит. Алдан нэһилиэгин территорията 1400 кв. км.хоту Хара-Алдан, илин Томпо, соҕуруу Уолба, соҕуруулуу-арҕаа Баайаҕа нэһилиэктэрин кытта кыраныыссалаһар. Сурукка-биччиккэ биллэринэн, билиңңи Алдан нэһилиэгэ I Алдан, Хаҥалас, II Байаҕантай, IV Байаҕантай нэһилиэктэриттэн арахсан олорбут. 1955-1963 сылларга неби-гаһы көрдүүр экспедиция Бириистэңңэ олохсуйан элбэх дьиэ-уот туттан олорбута. Кулууп, оскуола, маҕаһыын, аптека, баанньык, балыыһа, станция, остолобуой, 30-ча ыал олорор саңа дьиэлэрин туппуттара. Бириистэңңэ 1926 сылтан советскай былаас эстиэр дылы Таатта оройуонун барытын сылы эргиччи хааччыйар улахан ыскылааттар тутуллан, сылын аайы Алдан өрүһүнэн ас-таңас, араас мал-табаар кэлэн сүөкэнэр этэ. 1960-с сылларга улахан кыыл иитэр ферма үлэлээбитэ. Бириистэңңэ кырса, саһыл дэриэбинэ таһыгар иитиллэн турбуттара. Алдан өрүс былыр-былыргыттан айан аартыга. Араас борокуот аал Аллан Эбэ устун үөһэ, аллараа уһуннаҕа. 1841-42 сылларга Архиепископ, Сибэтиэй, Аккыырай – И. Вениаминов Камчаткаҕа айаныгар Алдан өрүһүнэн ааспытын өйдөбүлэ, «Аккыырай аартыга» өйдөтө турар. Историяҕа биллэринэн 1884 сылтан Аллан устун борохуоттар устар буолбуттар. 1926 с. Бүтүн Сойуустааҕы демографическай биэрэпис ыытыллыбыт. Ол түмүгүнэн, Байаҕантай улууһугар Аллан нэһилиэгэр 66 ыал (150 эр киһи, 131 дьахтар), Таатта улууһугар Аллан нэһилиэгэ 56 ыал (120 эр киһи, 100 дьахтар) диэн «Саха Сиригэр» 2009 с. ахсынньы 4 күнүгэр Багдарыын Сүлбэ «Алдан буолбатах, Аллан» диэн ыстатыйатыгар бэлиэтээбит. Урукку сылларга нэһилиэги кимнээх салайбыттара, ким кинээһинэн, чаччыынанан олорбута чуолкай испииһэгэ суох. Байаҕантай улууһун 22 кулубатынан 1890-1893 сс. Трофим Васильевич Неустроев Таатта Төрдүн баай Неустроевтарын төрүттээбит Уус Кирилэ сиэнэ, үлэлээбит. Политсыылынай Э.К. Пекарскай 1907 с. «Живая старина» сурунаалга «Из Якутской старины» диэн ыстатыйатыгар улуус кулубаларын испииһэгэ бэриллибит. «В Баягантайском улусе улусная голова появилась впервые по видимому в 1793 г.» ол испииһэккэ 22 кулубанан Трофим Васильевич 1890-1893 сс. үлэлээбитэ туоһуламмыт диэн Баайаҕа нэһилиэгин кинигэтигэр суруллубут. 1890 с. атырдьах ыйын 1 күнүгэр Дьокуускай куоракка Иркутскай Губерния генерал-губернатора А.Д. Горемыкин Саха сиригэр кэлэ сылдьар кэмигэр, Дьокуускай уокуругун депутациятын кытта хаартыскаҕа түспүт. Ол хаартыскаҕа иккис эрээккэ ахсыс киһинэн Трофим Неустроев Баяҕантай улууһун кулубата олорор.

1894 с. Петр Трофимович Неустроев Уус Таатта баайа, Трофим Неустроев уола, Байаҕантай улууһун сирэй кулубатынан талыллан баран «Якутские областные ведомости» хаһыат олунньу 8 күнүгэр 3 нүөмэригэр тахсыбыт хаартыскатыгар бэчээттэммит. Ол хаартыска историятын Е.Д.Андросов «Таатта» хаһыакка 2011 с. таһаарбыта. Петр Трофимович уола Денистэн Николай, Анна Неустроевтар төрүүллэр. 1903-1907 сылларга Егор Васильевич Неустроев Байаҕантайга кулуба. 1914 с. Неустроев Петр Егорович кинээстээбитэ биллэр. 

Алдан нэһилиэгин территорията 1 400 кв. км.хоту Хара-Алдан, илин Томпо, соҕуруу Уолба, соҕуруулуу-арҕаа Баайаҕа нэһилиэктэрин кытта кыраныыссалаһар. Сурукка-биччиккэ биллэринэн, билиңңи Алдан нэһилиэгэ I Алдан, Ханалас, II Байаҕантай, IV Байаҕантай нэһилиэктэриттэн арахсан олорбут. Саҥа советскай олох кэлэн, нэһилиэккэ уларыйыылар буолаллар. Бастакы ревкомунан Иван Кириллович Баишев үлэлээбит. Гражданскай сэриигэ нэһилиэк бастын ыччаттара Николай Кононович Данилов, Леонтий Николаевич Неустроев хорсуннук кыттыбыттара. Леонтийи кытта бииргэ төрөөбүттэр Василий, Мария, Степан, Петр, Николай, Евдокия маннайгы комсомол, коммунист буолбуттара, төрөөбүт түөлбэлэрин сайдарыгар төһүү күүс, үлэни-хамнаһы тэрийэр, салайар, дьону түмэр дьоҕурдаах, үтүөкэн үлэһиттэр үүнэн тахсыбыттара. Леонтий Николаевич икки сэрии кыттыылааҕа, гражданскай сэриигэ И. Стродтан хорсунун иһин анал саанан наҕараадаламмыта, репрессия кэмигэр, сымыйанан баллыллан, 2 сыл хаайыллыбыта, Ойуунускайы кытта бииргэ сыппыта. Кэлин реабилитацияланан салайар үлэҕэ сылдьыбыта, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, элбэх бойобуой наҕараадалардаах. Василий, Мария Неустроевтар нэһилиэктэригэр 30 сыл Совет бэрэссэдээтэлинэн күүстэрэ-кыахтара тиийэринэн үлэлээбиттэрэ. Колхозтааһын, сэрии суостаах сылларыгар нэһилиэктэрин дьонун-сэргэтин салайан, кыһалҕалаах кэмнэри этэңңэ туораппыттара. 1927 с. Якутторг лааппыта аһыллыбыта. 1929 с. сельпо тэриллибитэ, председателинэн Игнатий Игнатьевич Неустроев үлэлээбитэ. 1934 с. медпуун аһыллан сэбиэдиссэйинэн сэриигэ баран өлбүт 5 Малгиннартан биирдэстэрэ, ийэтин Феврония Николаевна төрөөбүт дойдутугар, Алексей Егорович Малгин үлэлээбитэ. Колхозтааһын саҕаланан 30-с сылларга бэрэссэдээтэллэринэн Николай Иннокентьевич Жирков, Николай Данилович Николаев, Гаврил Родионович Колодезников, Дмитрий Петрович Белолюбскай, Спиридон Кононович Бехтюев, Петр Николаевич Колодезников, Гаврил Петрович Максимов, Герасим Данилович Николаев, Терентий Николаевич Бурнашев, Софрон, Лука Андреевич Даниловтар, Иван Васильевич Неустроев, Алексей Тимофеевич Винокуров талыллыбыттар, улахан үлэни ыыппыттар, холбоһуктааһыны саҕалаабыттар. Кэлин үлэлээбит колхоз бэрэссэдээтэллэрэ Егор Артемьевич Таллаев, Андрей Лукич Данилов оттуур ходуһалары оңорууга ылсан үлэлээбиттэр. «Муонда» күөлү хорон, Алдан өрүскэ түһэрэн, билиңңэ дылы от бөҕө оттонор, сүөһү-сылгы иитиллэр. Өр сылларга «Муондаҕа» республикаҕа биллибит оҕо-сынньалаң үлэ лааҕырдара үлэлээбиттэрэ, ыччаты үлэҕэ иитиигэ олук укпуттара, Р.А.Гуляев, Г.А. Петров, Л.Л.Данилов, Н.Н.Голиков, Л.С. Семенов, П.Н.Герасимов, Е.Н.Дьячковскай, В.В.Васильев, И.Н.Постников, С.А.Тарабукин, В.Н.Максимов ыччаты үлэҕэ уһуйбуттара. 1960-с сыллартан, Калинин, П.Алексеев ааттарынан колхоз, совхоз, агрофирма киин уһаайбата Уус-Тааттаҕа буолан үгүс тутуу, дьон кэлэн олохсуйуута кэңээбитэ. Өр сылларга колхоһу, совхоһу, агрофирманы республикаҕа биллэр Семен Гаврильевич Жирков салайбыта. Семен Гаврильевич РФ, СР үтүөлээх агронома, тыыл, сэрии ветерана, «Ленин, Октябрьскай революция, Улэ Кыһыл знамята, Хотугу сулус» орденнар кавалердара, ССРС Верховнай Советын депутата, ССКП XXIII съеһын делегата, РФ, СР тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ үөрэҕириитин, потребкооперациятын, доруобуйа харыстабылын туйгуннара, Таатта, Кэбээйи улуустарын бочуоттаах гражданина. Алдан нэһилиэгин салайыыга араас сылларга сэбиэт бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээбиттэрэ: Бурнашев Н.А., Бехтюев С.К., Баишев И.К., Неустроев В.Н., Неустроева М.Н., Бехтюева А.В., Дедюкин И.А., Неустроев Н.Н., Максимова М.С., Голиков Я.Т., Неустроева И.П., Максимов П.Д., Евграфов Д.Д., Бурнашев С.Т. Байаҕантай нэһилиэгин сэбиэтин салайбыттара: Крылов К.П., Максимов Г.П., Голиков И.И., Винокурова М.А., Сивцев Е.В., Максимов Д.С., Тарабукин П.С.-II. Урукку өттүгэр киэҥ сирдэринэн тэнийэн олорбут дьон-сэргэ колхуос, совхоз бөдөҥсүйүүлэринэн, оскуола аһыллан, оҕолорун үөрэттэрээри Булун күөл тула дьиэ-уот туттубаттара, төрөөбүт төрүт түөлбэлэрэ Киэҥ Күөл – Чуппу, Кутаакы, Кырамда, Түгэх иһэ, Дэгийэ, Аан Дойду, Тоҥсума уо.д.а. кураанахсыйбыттара. Билигин сайылыктааһыны киллэрэн бааһынай хаһаайыстыбалар, сүөһүлээх, сылгылаах ыаллар күөх сирэмҥэ мэччирэҥнээх сирдэринэн олорор буоллулар. XXүйэ бүтэһик сылларыгар, саҥа XXI үйэҕэ нэһилиэк баһылыктарынан Постников А.Е., Колодезников И.И. үлэлээбиттэрэ. Билигин «Алдан нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыгынан Постников И.И. үлэлиир. Таатта Төрдүттэн Саха Сиригэр биллэр үтүө-мааны ыччаттар төрөөн-үөскээн тахсыбыттара, өссө да дойдуларын ааттатар дьон үксүөхтэрэ диэн эрэнэбит. Киэн туттар дьоннорбутунан Саха бастакы реалист суруйааччыларыттан биирдэстэрэ Н.Д. Неустроев, саха бастакы дьахтар суруйааччыта, общественнай деятель А.Д. Неустроева, кырдьаҕас журналистар Ф.И. Находкин, А.Л.Данилов, учуутал, суруйааччы Г.Т. Дягилев. 1950-с сылларга суруйааччы А.И.Федоров оскуолабыт учуутала айар тыл абыланар уһуйбут ыччаттара В.А. Тарабукин, Н.Е. Винокуров –Урсун, Ф.Ф.Постников – Арчы, Е.А. Жирков, кэлин О.Н.Корякина – Умсуура, А.Ф. Постников – Сындыыс биллэр суруйааччылар, журналистар тахсыбыттара. Наука эйгэтигэр физико-математическай наука доктора И.А. Голиков, филологическай наука кандидата Н.Н. Неустроев, профессор И.П. Винокуров, ф.н.к. М.П. Попова, медицинскэй, биологическай наукаларга ученайдар кандидаттар А.Л. Сухомясова, А.А. Чахов, С.Х. Шамаева, А.Л. Стручкова, п.н.к. М.П. Тарабукина. Саха төрүт былыргы музыкальнай инструменнарын үйэтитээччи маастара, мелодист А.И. Чахов, норуот ырыаларын хомуйааччы, мелодист, сахаҕа бастакы мастер-настройщик Д.Д. Данилов, Россияҕа өрүс транспорын сайдыытыгар үтүөлээх судомеханик В.Е. Винокуров, Ил Түмэн мунньаҕын депутата, СР авиациятын Бочуоттаах үлэһитэ А.Н. Максимов, архитектор, үтүөлээх тутааччы, депутат А.Л.Данилов, ИДьМ үтүөлээх үлэһиттэрэ Д.Д. Максимов, Е.Е. Постников, ини-бии И.П., С.П. Товаровтар, П.В. Тарабукин, П.В. Голиков, доруобуйа харыстабылын үтүөлээх үлэһиттэрэ Г.Г. Неустроев, З.Е. Кириллина, А.Д. Данилов, А.В. Данилов, Г.Г. Неустроев-II, үөрэҕирии эйгэтигэр М.Т. Дягилева, Н.И. Постников, Х.А. Стрекаловская, Н.И. Неустроев, М.Р. Кулачиков, Е.П. Максимова, П.М. Колодезников, С.В. Колодезникова, Д.М. Стрекаловскай, Н.Н. Николаев, А.Д. Данилова, В.И. Данилова, М.С. Максимова, В.С.Максимов, Е.А. Жирков, С.П. Иванова, М.П. Баишева, М.П. Колодезникова, К.С. Постникова, Е.Т. Находкина, И.Р. Федосеев уо.д.а. Аҕа дойду сэриитэ саҕаланаатын кытта эдэр, чэгиэн туруу дьон фроҥҥа ыҥырыллан ордук элбэх киһи 1941, 1942, 1943 сылларга барбыттара. Алдан нэһилиэгиттэн 130-ча бэбиэскэни тутан уоттаах Арҕаа фроҥҥа – 91, Илиҥҥи фроҥҥа – 26, Улэ фронугар – 22 киһи аттаммыттара. Төрөөбүт, үөскээбит Алдан өрүстэрин кытылыттан, «Саллаат булгунньаҕыттан» Таатта чулуу уолаттара борохуоттарга олорон Ийэ дойдуларын көмүскүү айаннаабыттара. 52 эдэр буойун кыргыһыы толоонуттан алаһа дьиэлэригэр төннүбэтэхтэрэ, 10 буойун сураҕа суох сүппүтэ, 21 ханна көмүллүбүттэрэ биллибэт. Кый ыраах омук сирдэригэр үйэ-саас тухары хаалбыттара: Максимов Ф.Н. – Польшаҕа, Неустроев Н.Н., Винокуров И.И. – Белоруссияҕа, Тарабукин А.С., Тарабукин В.П. – Украинаҕа, Готовцев М.С. – Литваҕа, Готовцев С.С. – Азербайджанна, Баишев А.Д. – Маньчжурияҕа, сорохтор Россия араас куораттарыгар, дэриэбинэлэригэр көмүллүбүттэрэ. 26 фронна өлбүт буойуттар хаартыскалара да суох. 56 буойун Кыайыы аргыстанан фронтан эргиллибиттэрэ. Дьылҕа хаан ыйааҕынан сэрии содулуттан оспот баастара бэргээн олохтон эрдэ барбыттара. Кыайыы 65 сылын 8 буойун ытык кырдьаҕастар көрсүбүттэрэ: 1. Голиков Николай Иннокентьевич – Дьокуускай куорат; 2. Колодезников Петр Михайлович – Таатта Төрдө; 3. Иванов Иван Софронович-II – Хандыга; 4. Неустроев Алексей Григорьевич – Амма; 5. Иванов Федот Николаевич – Ытык Күөл; 6. Егоров Семен Гаврильевич – Ытык-Күөл; 7. Винокуров Иван Иосифович – Таатта Төрдө; 8. Стрекаловский Дмитрий Матвеевич – Дьокуускай. Сэриигэ ыҥырыллыбыттар ортолоругар ыал аҕалара, олоҕу саҥа олорон эрэр 18-19 саастаах уолаттар, араас идэлээх үлэһиттэр бааллара: колхозтаах – 100, учуутал – 9, эргиэн үлэһитэ – 3, шахтер - 1, бухгалтер – 3, колхозка салайар үлэҕэ үлэлээбит – 9, райком эппиэттээх, партийнай үлэһиттэрэ – 2, репрессияҕа түбэһэ сылдьыбыттар – 2, налоговай агент – 1, ветеринар – 1, зоотехник – 1. Биир дойдулаахтарбыт Аҕа дойду сэриитин үрдүк наҕараадаларынан бэлиэтэммиттэрэ: Кыһыл Сулус уордьан – Постников Н.Д., Голиков Н.И., Неустроев Л.Н. «Хорсунун иһин» мэтээли иккилиитэ – Баишев Н.В., Тарабукин И.С., биирдиитэ – Голиков Н.И., Колодезников Н.Я., Баишев К.И., Неустроев С.В., Неустроев Е.В., Товаров П.И., Баишев Д.В. Албан аат уордьан III ст. – Постников П.П., Колодезников П.М., Неустроев С.В., Степанов И.Н. «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээл – Постников П.П., Находкин Ф.И., Колодезников И.И., Стрекаловскай С.С., Товаров П.И., Максимов Н.Н., Тарабукин П.С. Аҕа дойду сэриитэ I, II ст. орденынан – 24 киһи; «Германияны кыайыы иһин» - 31 киһи; «Японияны кыайыы иһин» - 26 киһи; И.В. Сталинтан махтал сурук – 6 киһи наҕараадаламмыттара. Историяҕа киирбит Аҕа дойду Улуу сэриитин кыргыһыыларыгар кыттыбыттара: 1. Москва анныгар кыргыһыыга: - Готовцев Илья Кононович; - Колодезников Николай Яковлевич; 2. Сталинград кыргыһыытыгар: - Товаров Петр Иннокентьевич; 3. Курскай Дугаҕа: - Баишев Николай Власьевич; - Голиков Николай Иннокентьевич; - Неустроев Степан Николаевич; - Товаров Петр Иннокентьевич; - Туласынов Игнатий Иннокентьевич; Иванов Иван Софронович I; 4. Ильмень күөлгэ: - Стрекаловскай Семен Семенович; - Туласынов Семен Алексеевич; - Бехтюев Николай Федотович; 5. 1945 с. Европа дойдуларын босхолооһуҥҥа: - Баишев Николай Власьевич; - Тарабукин Иван Степанович; - Голиков Николай Иннокентьевич; - Товаров Петр Иннокентьевич; - Колодезников Петр Михайлович; - Баишев Кирилл Иванович; - Баишев Дмитрий Власьевич; - Постников Петр Петрович; - Голиков Николай Иннокентьевич; - Находкин Федот Иванович; - Турчин Михаил Семенович; - Северьянов Леонтий Петрович; - Неустроев Петр Николаевич; - Неустроев Михаил Павлович; - Дягилев Василий Васильевич; «1941-1945 с.с. Аҕа дойду сэриитигэр үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн – 227 киһи наҕараадаламмыта. Спорт, физкультура былыр-былыргыттан нэһилиэкпит арахсыбат аргыстара. Саха бастакы көңүл тустууга спорт маастардарыттан биирдэстэрэ И.А.Аянитов, биллиилээх тренер Д.П.Коркин үөрэнээччитэ В.С.Винокуров, хотугу многоборьега РФ, СР спордун маастардара В.В.Акимов, К.А.Ширяев, А.П.Постников, П.М.Колодезников, кик-боксиңңа Азия чемпиона, призера Ю.А.Постников, спорт маастардарыгар кандидаттар Г.А.Попов тустууга, А.В.Николаев хайыһарга, гиряҕа Н.Н.Колодезников, А.Г. Неустроева мас тардыһыытыгар, Костя Колодезников (РФ хотугу многоборьеҕа), Саша Гоголев (СР хотугу многоборьеҕа)ааттарынан биир дойдулаахтара киэн тутталлар. Олохтон эрдэ барбыт ыччаттарбыт сырдык кэриэстэригэр 15 сыл А.Н.Неустроев бирииһигэр волейболга, Л.Г.Туласынов бирииһигэр мууһу аннынан балыктааһын, киэн туттар спортсмеммыт, учууталбыт Г.А. Попов бирииһигэр хайыһар, 2011 сылтан республиканскай хапсаҕай күрэхтэһиилэрэ сылын аайы тэрээһиннээхтик, элбэх киһини, спортсменнары мунньан ыытыллаллар. Маны тэрийэргэ элбэҕи эрэнэр, кэтэһэр ыччаттарбыт Денис Данилов, Николай Мурзин төһүү күүһүнэн буолаллар. Нэһилиэк эр дьоно көҕүлээһиннэринэн спортиңңа күрэхтэһии, «Булчут кутаатын тула» булчуттарга аналлаах түмсүү күрэхтэрэ сэргэхтик ыытыллаллар. 2011 сылтан олохтоох библиотека улууска биир бастакынан модельнай библиотека аатын ылары ситиспитэ, материальнай базатын тупсарбыта. 1982 сылтан нэһилиэккэ народнай хор тэриллэн элбэх республиканскай конкурстар, фестиваллар кыайыылаахтара, дипломаннара. Народнай хор тэриллиитигэр Баишева Зинаида Петровна, Колодезников Петр Васильевич үгүс сыраларын биэрбиттэрэ, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар. 1992 сыллаахха народнай хор аатын көмүскээн ылбыта, өр сылларга хору ССРС культуратын туйгуна бэлиэлээх Матрена Васильевна Максимова айымньылаахтык салайбыта, хор иһинэн кырдьаҕастар уонна эдэрдэр үөрэнээччилэр хордара, эр дьон, дьахталлар ансамбллара тэриллэн эмиэ үгүс республиканскай конкурстарга ситиһиилээхтик кытталлар. 2011 сылтан «Дайыла алгыстаах Аартыга» биллэр тойуксут, олоңхоһут, алгысчыт, Данил Данилович Максимов сырдык кэриэһигэр, саха норуотун төрүт культуратын үйэтитэр, ыччакка тарҕатар конкурс ыытыллар буолла. 1977 сылтан Оҕо музыкальнай оскуолата айымньылаахтык үлэлиир, директор А.В. Винокурова «Татыйык» оҕо образцовай үңкүү коллектива, салайааччы культура туйгуна Е.П. Голикова, «Алдаана» вокальнай ырыа ансамбла, салайааччы В.Д.Данилов «Хотугу сулус» республиканскай телеконкурстар, фестиваллар лауреаттара. 79 сыл устата Гаврил Гаврильевич Неустроев аатынан участковай балыыһа СР үтүөлээх бырааһа Анатолий Денисович Данилов салалтатынан дьон-сэргэ, оҕо-ыччат доруобуйатын туһугар 22 киһилээх коллектив сыламтата суох үлэлии олорор, улууска биир бастың дьиэлээх-уоттаах эмп тэрилтэтэ буолар. Н.Д. Неустроев аатынан Уус-Тааттатааҕы орто оскуола 2011 сыллаахха 90 сааһын үрдүк таһымнаахтык бэлиэтээбитэ. Саха Республикатын үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, СР үөрэҕириитин туйгуна П.Г.Дягилев директордаах улахан коллектив таһаарыылаахтык үлэлии олорор. Оскуолаҕа күн бүгүн 197 оҕо үөрэнэр, педколлектив 42 киһи, СР үтүөлээх учуутала 1, СР үөрэҕириитин туйгуна 12, норуот үөрэҕириитин туйгуна 2, культура туйгуна 1, Учууталлар Учууталлара 2, «Азия оҕолоро» фонда стипендиата 2, «Барҕарыы» фонда 1, ыччаты билиигэ-көрүүгэ уһуйаллар. 2001, 2006 сылларга республиканскай, федеральнай экспериментальнай площадка, 2006с.– «Общественнай оскуола» номинация кыайыылааҕа, 2010 с. СР Агрооскуолаларын чилиэнэ. 2013 сылга агрооскуола бэйэтин күүһүнэн 100 миэстэлээх хотону тутан үлэҕэ киллэрбитэ, 21 единица техника араас көрүнүн ылан үлэлэтэ олороллор. Нэһилиэккэ кэлин сылларга тутуу күүскэ ыытыллар: ыччаттарбыт, биир дойдулаахтарбыт А.Л.Данилов, А.С.Бурнашева үтүөлэринэн «Приход иконы Божией Матери»-«Всецарица» чочуобуна дьиэтэ, Уус-Тааттатааҕы ЖКХ филиалын 4 боксалаах, потребобщество 2 боксалаах гаражтара, ууттан харыстыыр аналлаах дамба, «Силис» ТХПК 100 миэстэлээх сана аныгылыы хотоно, «Саханефтегазсбыт» Уус-Тааттатааҕы филиалыгар саңа хонтуора дьиэтэ, 2 боксалаах гаражтаах баһаарынай чаас дьиэтэ, урукку интернаты, балыыһаны, «Хатыңчаан» оҕо саадын аныгылыы материалынан саңардан, музей-балаҕан оскуолаҕа тутулланнар үлэҕэ киирэн, олохтоохтору үөрдэллэр. 1982 сылтан сири, оттуур ходуһалары оңорууга, Илин Эңэргэ мелиоративнай үлэлэри тэрийиигэ «Илгэ» мелиорация тэрилтэтэ салайааччы Владимир Семенович Малгин сир оңоһуутугар араас өрүттээх элбэх үлэни тэрийэн ыытар. Владимир Семенович нэһилиэк иһигэр Табаҕаайы, Булун күөллэр дамбаларын бөҕөргөтүүгэ, Таатта үрэх сүнньүн көннөрүүгэ, оттуур ходуһалар ууларын түһэриигэ утумнаахтык үлэлиир, инникитин оттуур ходуһалары онорууга элбэх былааннардаах. Бүгүн Алдан нэһилиэгэ Таатта улууһугар биир улахан нэһилиэк. 2005 сылга дылы нэһилиэк олохтоохторо ахсааннара аҕыйыы сылдьан баран, кэнники сылларга оҕо төрөөһүнүн элбээһинин, ыччаттар олохсуйууларын түмүгэр киһи ахсаана чөлүгэр түһэн эрэрэ дьону үөрдэр. Билигин Алдан нэһилиэгэр барыта 1 228 киһи олорор, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Винокуров Иван Иосифович, сэрии, тыыл ветераннара Антонова Мария Степановна, Алексеева Александра Ивановна, Винокурова Клавдия Кирилловна, Голикова Варвара Софроновна, Жирков Егор Алексеевич, Иванов Михаил Иванович, Максимова Екатерина Васильевна, Максимова Мария Семеновна, Неустроева Клавдия Ивановна, Неустроева Матрена Харитоновна – нэһилиэккэ соҕотох герой ийэ, Неустроева Ульяна Софроновна, Неустроев Василий Семенович – Чурапчы көһөрүүтүн кыттыылааҕа, Неустроев Виктор Васильевич, Турчина Династия Ивановна, Туласынов Иван Михайлович, Федосеев Иван Романович, Чахов Александр Иванович сүбэ-ама буолар Ытык дьоммут. 16 бааһынай хаһаайыстыба, 26 бэйэлэрэ чааһынай урбаанньыт үлэ миэстэтин таһаарынан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 126 ыччат республикабыт араас үөрэх кыһаларыгар үөрэнэллэр. Нэһилиэккэ 50 сыл устата «Саханефтегазсбыт» филиала, агрооскуола, спортзал, кулууп, 2 детсад, балыыһа, ТХПК «Силис», Оҕо музыкальнай оскуолата, АТС, сибээс отделениета, потребобщество уо.д.а барыта 18 тэрилтэ үлэлии-хамсыы олороллор. Сылын аайы нэһилиэккэ Бастың тэрилтэ, ыал, сайылык ыала, үөрэнээччи, үлэһит, тиэргэн, чааһынай тэрилтэ номинациялар олохтонон дьону үлэҕэ, кыайыыга көҕүлүүллэр. Спортзал, кулууп, олохтоох модельнай библиотека кыахтара тиийэринэн сынньаланы тэрийэргэ, чөл олоҕу тарҕатарга үлэлииллэр, сүрүн күүс-көмө буолаллар. 1973 сылтан эдэр көлүөнэ ыччаты, туризм киэн эйгэтигэр уһуйууга, кыраайы үөрэтиигэ Үөрэҕирии туйгуна П.Д.Максимов Республикаҕа соҕотох палеонтологическай үөрэнээччилэр «Бивень» лааҕырдарын үлэлэтэр. Сайын аайы Саха Сирин араас сирдэриттэн кэлэн Аан дойдуга биллэр Лэкэ Хайатыгар (Мамонтова Гора) ирбэт тоңу, былыргы сэдэх кыыллар кырамталарын, үүнээйилэрин чинчийэллэр. Алдан өрүс ыраас уутугар сөтүөлээн, балыктаан сынньанан бараллар. Туризмы Саха Сиригэр сайыннарыыга нэһилиэк эдэр ыччата Александр Осипов ылсан, Лэкэ Хайатыгар база туттан дьон-сэргэ махталын ылан эрэр. Омук сирдэриттэн, республика, улуус дьоно кэлэн, сынньанан, элбэҕи билэн-көрөн бараллар. Нэһилиэкпит тэрилтэлэрэ Республикаҕа биллэр үлэлээхтэр. «Харыйачаан» оҕо сада 2001 сылга «Сыл бастын оҕо саада» художественнай-эстетическай иитиигэ республикатааҕы конкурс номинациятын ылбыта. Сэбиэдиссэйдэр С.Ф.Игнатьева, Л.И. Григорьева үрдүк таһаарыылаахтык үлэлииллэр. «Хатыңчаан» Оҕо сайдар киинэ 2005 сыл Республикатааҕы куонкуруска педагогическай маастарыстыбатын иһин «Сыл бастың детсада» диэн лауреат аатын ылбыта. 2008 сылтан федеральнай экспериментальнай площадка быһыытынан үлэлиир. 2009 с. ИПКРО грамотатынан наҕараадаламмыта. Сэбиэдиссэй Габышева Любовь Дмитриевна 2009 сыл нэһилиэккэ «Сыл бастың салайааччыта», иитээччилэр Находкина Г.Г. «Сыл бастың спортивнай дьиэ-кэргэнэ», Андросова А.В. «Сыл бастың активистката», Малышева М.М. «Бастың тэлгэһэлээх дьиэ-кэргэн» номинациялары ылар чиэскэ тигистилэр. Нэһилиэккэ элбэх талааннаах ыччат олорор, үлэлиир. Олортон биирдэстэрэ эдэр тимир ууһа, предприниматель С.В.Тарабукин кыыл, сэлии муоһуттан оноһуктара, быһахтара, араас быыстапкаларга үрдүктүк сыаналаналлар, киэн эйгэҕэ биллэн эрэллэр. «Тускул» ыччат түмсүүтүн Кучуров Е.Е. өр сылларга таһаарыылаахтык салайбыта, билигин нэһилиэккэ ыччаты кытта үлэ специалиһынан Осипова А.А. үлэлиир. Алдан нэһилиэгин историятын үөрэтиигэ оскуола учууталлара А.Д.Данилова, А.Н.Неустроева, Е.А.Жирков өр сылларга үөрэтэн элбэх материалы, докумуоннары хомуйан, нэһилиэк сайдыытын кэрэһэлиир «Алдан быйаңнаах кытылыгар», «Урдуккэ көтүппүт кыһабыт», «Мин мантан сэриигэ барбытым» кинигэлэр, брошюралар, бастың дьоннорго өйдөбүнньүк кинигэлэр бэчээттэннилэр. Алдан эбэ быйаннаах кытылыгар нэһилиэк олохтоохторо, кэлин эдэр ыччат дойдуларыгар олохсуйан сылгы-сүөһү ииттэн, үлэлээн-хамсаан быр бааччы олороллор.

“Алдан кэскиллээх кытылыгар”/Неустроева А.Н./Көмүөл.-2014 с. АЛДАН БЫЙАҤНААХ КЫТЫЛЫГАР

Быйыл 2017 сыл республикаҕа үлэлиир кэмигэр киэҥник биллибит П.Алексеев аатынан совхоз, агрофирма тэриллибитэ 50 сылын туолар.

Талыы талба Таатта үрэх Алдан эбэлиин холбоһор сиригэр, Таатта Төрдүгэр дьон-сэргэ уутуйан олохсуйбут түөлбэтэ хас да үйэлэргэ Байаҕантай улууһун, советскай кэмтэн Таатта оройуонун, биир улахан нэһилиэгинэн буолар. Урукку сылларга хас эмэ нэһилиэктэр холбоһон, бөдөҥсүйэн биир Алдан нэһилиэгэ, өр сылларга П.Алексеев аатынан колхоз, совхоз, агрофирма киин уһаайбата буола сылдьыбыта. Саха дьонун сиэринэн, төһө да алаастар, киэҥ хочолор суохтарын иһин, өбүгэ саҕаттан төрүттэрбит оттуур сир, ходуһа оҥостон, сүөһү, сылгы иитэн, оту-маһы талахтары, дулҕалары ыраастаан солооһуннары таһааран, бурдук оҕуруот аһа олордон, бултаан-алтаан, балыктаан байылыаттык олорбуттара. Сут-кураан, сэрии сылларын этэҥҥэ туораабыттара. Ааспыт үйэ ортотугар Муонда улахан күөлү, билиҥҥи күүстээх техника суох кэмигэр, үксүн харыларын күүһүнэн хорон, өрүскэ түһэрэн, ходуһа оҥостубуттара. Республикаҕа киэҥник биллибит С.Г. Жирков директордаах П.Алексеев аатынан совхоз, агрофирма оттуур ходуһалары, сири оҥорууга улахан үлэлэри ыыппыта, үгүс тутуулары, сүөһү иитэргэ табыгастаах хотоннору туттарбыта. Уус Таатта отделениятыгар 7 улахан хотону, эбии аһылыгы бэлэмниир кормоцех, үлэһиттэргэ олорор дьиэлэри, фермаҕа сүөһү үлэһиттэригэр сынньанар анал дьиэни, сүөһү өлөрөр буойунаны, халбаһыы оҥорор сыаҕы, арыы собуотун, улахан подвалы, оҕуруот аһын хаһаанарга анал подвалы туттаран үлэҕэ киллэрбитэ. П.Алексеев совхоз XI пятилеткаҕа иитэр сүөһүтэ 4500, ол иһиттэн ыанар ынаҕа 1600 этэ. Биир ынахтан бастыҥ ыанньыксыттар 3000 кг. үүтү ыыллара ситиһиллибитэ. Сылгы иитиитигэр улахан болҕомто ууруллан, сылгы ахса 2415 тыһ., ол иһигэр биэтэ 1452 тиийэ сылдьыбыта. Отделениялар аайы улахан сылгы базалара тутуллубуттара. Хара саһылы, сибинньэни иитии биир барыстаах тыа хаһаайыстыбатын көрүҥэ буолан 300 хара саһыл, 217 сибинньэ сыл аайы иитиллибитэ. Совхоз, агрофирма улахан отделенията Уус Таатта 9009 га туһаныллар сирдээҕэ, 1500 сүөһүлээх онтон 550 ынах. Күһүн аайы 350-400 сүөһүнү өлөрөн этин государствоҕа туттарара. Биир барыстаах салаанан сибинньэ иитиитэ буола сылдьыбыта, 150 төбөҕө улахан свинокомплекс тутуллубута. Оҕуруот аһын үүннэриигэ отделение күүскэ үлэлиирэ. Хортуоппуйу 117 т., хаппыыстаны 65 т., бурдугу биир гаттан 12 ц. үүнүүнү хомуйара. Үлэһиттэргэ анаан икки этээстээх икки уопсай дьиэни, 4-түү квартиралаах, 10 арболитовай уопсай дьиэлэри туттарбыта. Отделенияҕа 220 рабочай үлэлиирэ. XI пятилетка 1981-1986 сыл устата отделения 855 т. эти, 3435 т. үүтү, 50.2 тыһ.солк.түүлээҕи государствоҕа туттарбыта. 10946 т. оту оттообута, 374 т.сиилэһи бэлэмнээбитэ. 32 араас маркалаах трактор, 12 массыына отделение туох баар үлэтигэр сүүрэллэрэ, от-мас бэлэмигэр, таһаҕас таһыытыгар үлэлииллэрэ. 1991 сылтан Союз ыһыллан былаас уларыйан, тыа хаһаайыстыбатын структурата уларыйбыта. Агрофирма, отделение үлэтэ тохтоон, нэһилиэккэ 4 тыа хаһаайыстыбатын кооперативтара “Алдан”, “Алаас”, “Табаҕаайы”, “Силис” тэриллибиттэрэ. Бу кооперативтартан билигин Е.Е. Большаков салайааччылаах “Силис” тыа хаһаайыстыбатын кооператива үлэлии олорор. Сүүс сүөһү киирэр, саҥа ирдэбилгэ эппиэттиир хотон туттан, сылгы иитэр база оҥостон таһаарыылаахтык үлэлиир. Сайынын “Бириистэн” сайылыкка ыанньык ынахтарыттан элбэх үүтү-аһы ылаллар, сибиинньэлэрин элбэтэллэр, уоталлар. Нэһилиэк бааһынай хаһаайыстыбалара сүөһүлэригэр киэҥ-куоҥ хотоннору туттан, сайылык оҥостон үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Үрдүк таһаарыылаахтык “Куотук” Е.Е. Кучуров, “Толоон” Р.Я. Егасов, “Кырдал” Ф.Ф. Лукин, Е.И. Тарабукина, Дь. П. Постников хаһаайыстыбалара үлэлииллэр. СР ыччаттары тыа сиригэр олохсутууга, саха төрүт дьарыга сүөһү, сылгы иитиитигэр сыһыараары “Поддержка начинающих фермеров 2012-2017 гг.” граннарын Е.Е. Кучуров, Ф.Ф. Лукин, Р.Я. Егасов, А.А. Данилов ылан саҥа хотоннору, сылгы базатын туттан киэҥ далааһыннаахтык үлэлии сылдьаллар. “Алгыс” агрооскуола кооператива сүөһү, сылгы иитиитинэн дьарыктанан, үөрэнээччилэри төрүт дьарыкпытыгар сыһыараллар. Хотон, сайылык туттан, сайынын лааҕыр үлэлэтэн тыа сирин оҕотун үлэ үөрүйэхтэригэр уһуйар. “Животноводство”, “Овощеводство”, “Растениеводство” о.д. а агропрофильнай предметтэри эбии киллэрэн үөрэтэн оҕолор билиилэрин кэҥэтэллэр. Дьөһөгөй оҕото былыр-былыргыттан саха киһитин аргыһа, миинэр миҥэтэ, сиир аһа-үөлэ. “Лэкээр” В.В. Тарабукин, “Дьөһөгөй” Н.К. Жирков, “Төрүт” Н.Н. Колодезников, “Эмис” А.В. Неустроев, С.В. Малгин, С.С. Кузьмин, А.А. Данилов хаһаайыстыбалара сылгы базаларын туттан, сылын аайы төрүөхтэрин эбэн, сайдан иһэллэр. В.В. Тарабукин нэһилиэккэ бастакынан биэ ыан кымыс оҥорон үтүө үгэһи сайыннаран үлэлэспитэ хас да сыл буолла. Нэһилиэкпит олохтоохторо сүөһү, сибиинньэ, сылгы ииттэн, оҕуруот аһын үүннэрэн, бултаан-алтаан Алдан быйаҥнаах кытылыгар байылыаттык олороллор.

А.Н. Неустроева

95 СЫЛ БИЛИИ-САЙДЫЫ СУОЛУНАН

Таатта улууһун Н.Д. Неустроев аатын сүгэр Уус Таатта орто оскуолата аһыллыбыта 2016 сылга 95 сылын туолла.

Таатта үрэх дохсун сүүрүктээх Алдан эбэҕэ кэлэн холбоһор сиригэр, Таатта Төрдүгэр, билигин Уус Тааттанан ааттанар түөлбэҕэ, 95 сыл анараа өттүгэр, билиигэ-көрүүгэ уһуйар үөрэх кыһата аһыллыбыта. 1921 сылга диэри оскуола суох буолан төрүппүттэр оҕолорун инники кэскиллэрин түстээри, үөрэх суолтатын өйдөөн Уолбаҕа, Баайаҕаҕа илдьэн үөрэттэрэллэрэ. Ол үөрэммиттэр истэригэр саха сиригэр ааттара-суоллара киэҥник биллибит суруйааччылар Н.Д., А.Д. Неустроевтар, журналист, учуутал Г.Т. Дягилев, нэһилиэк маҥнайгы учуутала К.Ф. Неустроев, Алампаны кытта репрессияҕа түбэһэн Соловкига өлбүт С.Ф. Дягилев, Ойуунускайы кытта репрессия сылларыгар хаайыллыбыт Л.Н. Неустроев бааллар. Нэһилиэкпититтэн бастакынан, Дьокуускайга учуутал семинариятын 1918 с. бүтэрэн “Аттестат на звание учителя начальной школы” ылбыт Константин Федорович Неустроев, төрөөбүт дойдутугар оскуола астарарга туруорсан элбэхтэ кэлбит-барбыт. Саха литературатын төрүттэспит, бастакы комедиограф Н.Д. Неустроев ис сүрэҕиттэн ылсан оскуола аһыллыытын өйөөн, көмөлөспүт. Нэһилиэк олохтоохторун баҕалара туолан 1921 сыл Саха Уокуругун Байаҕантай улууһун I концентрын I ступеннаах Уус Таатта советскай оскуолата аһыллыбыт. Эдэр эрчимнээх учуутал К.Ф Неустроев аҕатын дьиэтигэр 25 оҕону хомуйан үөрэтиини саҕалаабыт. Бастакы оскуола дьиэтин нэһилиэк барыта турунан учуутал Константин Федорович, Алдан нэһилиэгин Уус Алдан Тандатыттан 1914 с. арааран төрүттээбит Г.С. Неустроев салалталарынан 1924 с. тутан үлэҕэ киллэрбиттэр. Идэтин толору баһылаабыт, бэйэтигэр, үөрэнээччилэригэр ирдэбиллээх айымньылаахтык үлэлиир учуутал К.Ф. Неустроев төрөөбүт түөлбэтигэр 11 сыл устата үлэлээн, оскуолатын оройуоҥҥа, республикаҕа биир үчүгэй үлэлээх үөрэх кыһатыгар таһаарбыта. 1927, 1928,1930 сылларга Саха Уокуругун үөрэҕин инспектордара С.Черемкин, Винокуров, Я.Попов оскуола үлэтин “үчүгэйинэн” сыанабыл биэрэн барбыттар. Константин Федорович бастыҥ үлэһит, учуутал Республика аттестационнай комиссиятыгар талыллан үлэлэспит. 1931 с. Саха АССР Наркомпроһа Дьокуускай – Иркутскай-Москва-Ленинград-Москва-Крым маршруттарынан оскуолалар үлэлэрин көрөр, опыт атастаһар айаннарыгар киллэриллэн, кыттыыны ылбыт. 1930с. от ыйын 2 күнүгэр Учууталлар II –с республиканскай съездтэригэр делегатынан талыллан сылдьыбыт. 7 кылаастаах оскуола 1942 сылтан аһыллан үлэлээбит. Сэрии кэнниттэн кыра колхозтар холбоһон, бөдөҥсүйэн Уус Тааттаҕа кииннэнэн, 1963 с. икки этээстээх улахан оскуола дьиэтэ тутуллубута, интернат, мастерской дьиэлэрэ үлэҕэ киирбиттэрэ. 1967 с. орто оскуола аһыллыбыта, Хара Алдантан, Уолбаттан, Баайаҕаттан кэлэн үөрэммиттэрэ. 1966-1968 сылларга оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго иитээччилэри бэлэмниир республиканскай педкласс аһыллан 50 эдэр кыргыттар үөрэнэн идэ ылалларыгар оскуола салалтата улахан көмөнү оҥорбута. 1954-1959 сылларга саха биллэр суруйааччыта А.И. Федоров кэлэн, ол кэмнэргэ үөрэммит ыччакка үтүө өйдөбүлү хаалларбыта. Үөрэнээччилэргэ, ыччаттарга литературнай куруһуок үлэлэтэн, биллэр суруйааччылар, республикаҕа ааттара ааттанар дьонтахсалларыгар олук уурсубута. Суруйааччылар В.Тарабукин, Н.Винокуров-Урсун, Е.Жирков, Ф.Постников-Арчы, тыл үөрэхтээҕэ, профессор И.П. Винокуров, самодеятельнай композитор Д.Данилов о.д.а куорсун анньан тахсыбыттара. Ааспыт үйэ 50-60-70 сылларыгар нэһилиэк ыччата үөрэхтээх буолалларыгар, үтүө өйдөбүлү хааллырбыт учууталларынан Н.Л. Данилов, М.Р. Кулачиков, Е.П. Максимова. С.В., П.М. Колодезниковтар, А.А. Большакова, М.Г. Кузьмин, С.К. Андросов. В.С, М.С. Максимовтар, П.А., Н.Н. Максимовтар, В.И., Л.Л. Даниловтар, К.С., Ф.Ф. Постниковтар, Н.К. Макаров, С.Н. Самсонова, Х.А. Стрекаловская, Н.И. Неустроев, Д.М. Стрекаловскай, М.П. Колодезникова, Е.Т. Находкина, М.П.Баишева, И.Р. Федосеев о.д.а. буолаллар. 70-80 сылларга республикаҕа киэҥник биллибит “Муонда” үлэ-сынньалаҥ 3 лааҕырдара П.Алексеев совхозка элбэх оту оттоон туттараллара, ыччаты сахалыы илиинэн оттуур ньымаларга уһуйбуттара. П.Д. Максимов салайар эдэр туристар хамаандалара Таатта оройуонун чиэһин республикаҕа ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ. Республикаҕа соҕотох палеонтологическай “Бивень” лааҕыр, “Мамонтова гора” диэн аатынан аан дойдуга биллибит “Лэкэ хайатын” кистэлэҥнэрин үөрэтиигэ, чинчийиигэ күүскэ үлэлэспитэ. Оскуола үөрэнээччилэрэ спортка ситиһиилэрэ нэһилиэк олохтоохторун өрүү үгүстүк үөрдэрэ, билигин да үөрдэр. Физруктар П.М. Колодезников, В.С. Максимов, С.С. Бурцев, Г.А. Попов эрчийбит эдэр спортсменнара оройуоҥҥа инники кэккэҕэ сылдьыбыттара. 1974 сылтан НВП хамаандата “Орленок” военно-спортивнай күрэхтэһиилэргэ оройуоҥҥа 10 төгүл бастаабыта, 18 төгүл бириистээх миэстэлэргэ, Республикаҕа строевой көрүүгэ, ытыыга, ГО-ҕа, медико-санитарнай бэлэмнэниигэ инники күөҥҥэ тахсан, республика 10 бастыҥ хамаандатыгар киирбитэ, военрук Н.И. Неустроев. 1974-1975 үөрэх сылыттан оскуолабыт А.Матросов аатынан понерскай дружината Бүтүн Союзтааҕы “Салют, Победа” пионердар марштарыгар Правофланговай ааты 1982 сылга диэри 5 төгүл ылбыта. К.П. Колодезникова ол сыллар пионердарын саамай ахтар-саныыр, истиҥник ахтар баһаатайдара. Оскуола 70 сыллаах юбилейын бэлиэтиир 1991 сылга Саха ССР министрдарын советын 629№-дээх уурааҕынан Н.Д. Неустроев аата Уус Таатта орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. 25 сыл устата оскуола коллектива биир дойдулаахпыт аатын дьоһуннук сүгэн кэллэ. 2007 сыл 2 этээстээх саҥа таас 264 миэстэлээх оскуола дьиэтэ үлэҕэ киирбитэ. 2006 сылтан оскуола коллектива аныгы сайдыылаах кэмҥэ бэлэмнээх ыччаты иитиигэ саҥа сүүрээннэри, хайысхалары көрдөөн үлэлэһэр. “Создание условий самореализации личности в сельской школе” теманан экспериментальнай площадка статуһун, Россияҕа авторскай оскуолалар “Эврика” конкурстарыгар “Общественная школа”, анал ааты ылбыта. 2010 сылтан оскуолабыт СР агрооскуолаларын союһун чилиэнинэн киирбитэ. Үөрэнээччилэри саха төрүт дьарыктарыгар сүөһү, сылгы иитиитигэр чугаһатар, оҕуруот аһын үүннэрии үөрүйэхтэригэр анал предметтэр киирбиттэрэ, сүөһү иитэргэ анал хотон, сайылык тутуллубута. 2014 сыл Краснодарскай кыраайга норуоттар икки ардыларынааҕы XII –с А.С. Макаренко аатынан ааҕыыларга агрооскуолабыт үлэтин опыта бастыҥнар ахсааннарыгар киирбитэ. 2015 сыл Санкт-Петербург куоракка ыытыллыбыт Россияҕа тыа оскуолаларын конкурсугар “Лучшая сельская школа” анал ааты ылары ситиспитэ. 2016 с. “Үйэ” сурунаалга “Аныгы үйэҕэ хаһаайыстыбалаах оскуола” ыстатыйаҕа оскуола үлэтэ сырдатыллыбыта. 2016 сыл “Золотой фонд кадров Родины РС (Я)” бүтүн союзтааҕы энциклопедия IV томугар оскуолабыт иитэр-үөрэтэр үлэтэ сырдатыллан киирбитэ. 95 сыл устата хас да көлүөнэ ыччат үөрэнэн олох киэҥ аартыгар үктэннэ. XXI үйэ оскуолата үөрэнээччилэригэр саҥа саҕахтары арыйар, олохторун суолун булууга олук уурар. Оскуола учууталлара үөрэнээччилэргэ чиҥ билиини биэрэргэ дьаныһан үлэлииллэр. Кэнники сылларга оскуоланы 5 үөрэнээччи үрүҥ көмүс, 2 үөрэнээччи кыһыл көмүс мэтээллэринэн бүтэрдилэр. Уолаттары иитиигэ улахан болҕомто ууруллар, эт-хаан, өй-санаа өттүнэн чөл олохтоох буолалларыгар араас куруһуоктар, спортивнай секциялар үлэлииллэр. Хотугу многоборье көрүҥнэригэр дьарыктанан Россияҕа ураҕастаах сүүрүүгэ кыайыылаах, наартаны ойууга Республика рекордсмена Костя Колодезников СР маастарын нуорматын, РФ маастарга кандидатын, Саша Гоголев СР маастарга кандидатын нуорматын толорбуттара, тренердара К.А. Ширяев. 2002 сыл “II Азия оҕолорун” спортивнай оонньууларыгар СР хамаандатыгар хотугу многоборьеҕа Андрей Постников киирбитэ, тренера В.В. Акимов. 3000 м. Ураҕастаах сүүрүүгэ 1 миэстэни, сүгэни быраҕаыыга 141 м. быраҕан 2 миэстэ, маамыктаны быраҕыыга 2 миэстэ, уопсай түмүккэ “II Азия оҕолорун” призера буолбута. Үөрэнээччилэри наука, искусство, культура эйгэтигэр бастакы олуктары учууталлар, эбии үөрэхтээһин үлэһиттэрэ, оҕо музыкальнай оскуолатын коллектива уураллар. “Татыйык” оҕо үҥкүү ансамблга салайааччы Е.П. Голикова, Алдан ВИА салайааччы В.Д. Данилов, 1999-2005 сылларга үлэлээбит “Сайын” хомус ансамблга салаайааччы Л.М. Борисова, “Маска художественнай роспись” куруһуокка салайааччыта Н.В. Винокурова дьарыктанар үөрэнээччилэр республиканскай “Хотугу сулус” элбэх Саха сиригэр, Россияҕа ыытылларконкурстар лауреаттара, кыайыылаахтара. “Чэчик” мини- театр салайааччылар З.С. Бехтюева, А.С. Кочнева улуустааҕы, республиканскай көрүүлэргэ, фестивалларга бастыҥ коллектив аатын ылбыттара. Норуоттар икки ардыларынааҕы, “Дети. Интеллект. Культура” - НПК Италияҕа Мальта куоракка улахан тэрээһин дипломаннарынан В.Малгин, Э. Сидоров буолбуттара. Оскуола коллектива бастыҥ учууталларынан РФ үтүөлээх учуутала Н.Н. Николаев, СР Үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһиттэрэ А.Д. Данилова, П.Г. Дягилев, РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуннара М.Р. Кулачиков, Х.А. Стрекаловская, В.И. Данилова, Е.Т. Находкина, А.Н. Неустроева, Е.Н. Постникова, З.М. Колодезникова, СР Үтүөлээх учууталлара В.И. Данилова, П.М. Колодезников, А.Н. Неустроева, РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһиттэрэ П.Д. Максимов, К.П. Колодезникова, В.П. Неустроева, Д.Д. Евграфов, Т.И. Старостина, 28 СР үөрэҕириитин туйгуннарын ааттарынан киэн туттар. Оскуоланы 95 сыл устата 22 директор салайан нэһилиэк ыччата үүнэригэр-сайдарыгар, үөрэхтэнэригэр сүҥкэн кылааттарын киллэрбиттэрэ. Үрдүккэ көтүтэр кыһабыт сайдан, үүнэн ис, иннигэр киэҥ аартыктар арыллан истиннэр, үөрэтэр ыччатын махталын ыла тур! А.Н. Неустроева, кыраайы үөрэтээччи.

АЛДАН НЭҺИЛИЭГИТТЭН РЕСПУБЛИКАҔА БИЛЛЭР, КИЭН ТУТТАР ДЬОННОРБУТ

НИКОЛАЙ ДЕНИСОВИЧ НЕУСТРОЕВ (15.12.1895 – 21.07.1929)

Николай Денисович Неустроев 1895 с. ахсынньы 15 күнүгэрБайаҕантай улууһун IV Байаҕантай нэһилиэгэр (билиҥҥинэн Алдан) Былдьаһыктаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Николай Денисович Неустроев-саха суругунан уус-уран литературатын төрүттэспит, үс бастакы реалист суруйааччыларыттан биирдэстэр, саха бастакы комедиограба, драматург, кэпсээнньит, хоһоонньут, тылбаасчыт, фольклорист, саха баай тылын-өһүн чинчийээччи, саха литературатын классига. Баайаҕа оскуолатыгар, Дьокуускайга 4 кылаастаах училищеҕа, 1927 с. Москваҕа В. Брюсов аатынан литературнай институтка үөрэнэ сылдьыбыта. Ревком председателэ, Байаҕантай улууһугар комиссар, 1922-1924 сс. Уолба оскуолатыгар учууталынан, 1925 сыл сэбиэттэр Саха сиринээҕи IV съездтэрин делегата, “Хозяйство Якутии” сурунаал эппиэттиир сэкэрэтээринэн үлэлээбитэ. Литературнай суруйуунан Н.Д. Неустроев 1912 саҕалаабыта. “Дикая жизнь” кэпсээнэ 1917 с., “Сибирские записки” сурунаалга бэчээттэммитэ. “Тимир дьон оҕолоро” пьесата 1917 с. Дьокуускайга Норуот дьиэтигэр туруоруллубута. Училищеҕа үөрэнэ сылдьан, 1910-1913 сылларга ол кэмҥэ үөрэнэ сылдьар саха ыччатыгар литературнай кружок тэрийэн “Юность” диэн бэйэлэрэ таһаарар сурунаалларыгар редактордаабыта. Ол түмсүүгэ П.А. Ойуунускай, М.К. Аммосов бааллара. 1914 с. “Саха ыччатын куруһуога” тэриллибитигэр Николай Денисович актыыбынай кыттыыны ылбыта. Николай Денисович оҕо сааһыттан доруобуйата мөлтөх буолан, сотору-сотору эмтэнэр этэ. 1916 с. П.А. Ойуунускайдыын Н.В. Гоголь “Ревизорун”, 1926 с. Н.Н. Павловтыын А.С. Пушкин “Борис Годунов” дырааматын сахалыы тылбаастаабыттара. Н.Д. Неустроев саха норуотун тылынан уус-уран айымньыларын ордук таабырыннары, өс хоһооннору темаларынан наардаан нууччалыы варианнарын булан тиһэн иһэрэ. Маны таһынан саха олоҕун көрдөрөр, ыстатыйалары, очеркалары, фольклордары, этнографияҕа үлэлэрэ, тылбаастара элбэхтик бэчээттэммиттэрэ. Николай Денисович айар үлэтигэр Н. Бельскай, Макар Бедный кэлин сахалыы Ньукулай Ностуруойап диэн псевдонимнары ылынан үлэлээбитэ. Николай Денисович кинигэлэрэ “Талыллыбыт айымньылар”- 1985 с., “Пьесалар, кэпсээннэр” – 1995 с., “Төрүөбүт сирбэр, тапталлаах дьоммор”- 1995 с., “Тимир дьон оҕолоро”-2000 с., “Николай Денисович- I, II” томнара 2005 с. тахсыталаабыттара. Бастакы кинигэлэрэ “Саха комедиялара” – 1926 с., “Куһаҕан тыын”- 1927 с., “Кэпсээннэр” – 1929 с., “Кэпсээннэр” – 1936 с., “Талыллыбыт айымньылар” – 1947 с., “Талыллыбыт айымньылар”- 1959 с., “Кэпсээннэр”- 1975 с. тахсыбыттара. Н.Д. Неустроев суруйбут комедиялара “Куһаҕан тыын”, “Оҥоруу кытаанах”, “Тиэтэйбит”, “Кукаакы кулуба”, “Тар” билиҥҥэ диэри саха сирин театрдарын сценатыгар сотору-сотору туруоруллан, дьон-сэргэ биһирэбиллэрин ылаллар. Николай Денисович Неустроев баара-суоҕа 33 сааһыгар от ыйын 21 күнүгэр 1929 с. ыалдьан күн сириттэн туораабыта.

АННА ДЕНИСОВНА НЕУСТРОЕВА (03.03.1903 – 30. 11. 1947)

Анна Денисовна1903 кулун тутар 3 күнүгэр Байаҕантай улууһун IV Байаҕантай нэһилиэгэр (билиҥҥинэн Таатта улууһа, Алдан нэһилиэгэ) Былдьаһыктаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Саха дьахталларыттан бастакы суруйааччы, ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ, оҕолорго анаммыт кэпсээннэри бастакынан суруйбута, тылбаасчыт, фольклорист, общественнай деятель. Анна Денисовна Баайаҕа, Уолба оскуолаларыгар, Дьокуускайга педагогическай техникумҥа үөрэммитэ. 1925 с. сыл суруйааччылар I съездтэрин делегата. 1925 с. Уус Тааттаҕа ликбез учууталынан, Дьокуускайга 1927-1933 сс. оҕо садын салайааччынан, 1933-1943 сс. “Хотугу сулус” сурунаал эппиэттиир секретарынан, Саха сиринээҕи кинигэ кыһатыгар уус –уран литератураҕа редакторынан үлэлээбитэ. 1941-1945 сылларга «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. А.Д. Неустроева саха норуотун фольклорун ордук олоҥхолору хомуйууга үлэлэспитэ. М.Т. Шараборин-Кумаарап, И.И. Бурнашев-Тоҥ Суорун, П.П. Ядрихинскэй-Бэдьээлэ, Н.И. Степанов, С.А. Зверев-Кыыл Уола олоҥхолорун, айымньыларын “Хотугу сулуска”, “Кырдьык кыайар” кинигэҕэ таһаартарбыта. Анна Денисовна кэргэнэ И.Д. Баланов-куоракка үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ, 1932—1934 сс. Государственнай национальнай библиотека директорынан, “Кыым” хаһыакка редакторынан үлэлээбитэ. А.Денисова кэпсээннэрэ:«Оҕолор», «Тураахтар», «Ходуһа дьүһүнэ»«Тиргэһиттэр», «Кэһии», «Албын», «Ороһукаан», «Оҕонньордоох эмээхсин», «Таарымта», «Куттамсах куһаҕан», «Саһыл, эһэ уонна оҕо», Тылбаастар: «Миини уонна Муони» - Л.Фич-Перкинс, «Эриэн Моой» - Д.Н. Мамин Сибиряк, «Чичииллэ» - Д. Амичис,«Киит уонна Кээт буоланнар баһаарга хайдах сылдьыбыттара»-Л.Фич-Перкинс, «Собуонньут Мөрүөскэ» - С.Вьюгов, «Табыллыбатах булуу» - Быкова кэпсээнэ. Анна Неустроева “Тураахтар” диэн кэпсээнэ турок тылыгар тылбаастаммыта. Анна Денисовна Неустроева 1947 с. сэтинньи 30 күнүгэр 44 сааһыгар Дьокуускайга ыалдьан өлбүтэ.

ФЕДОТ ИВАНОВИЧ НАХОДКИН (1919-1983)

ССРС журналистарын союһун чилиэнэ, ССРС журналистарын I съеһин делегата, Үс төгүл САССР Верховнай Советын президиумун Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. Федот Иванович 1919 с. от ыйын 24 күнүгэр Байаҕантай улууһун I Алдан нэһилиэгэр (Таатта улууһугар Уус Тааттаҕа) төрөөбүтэ. Уус Таатта, Уолба оскуолаларын бүтэрэн, Чурапчыга педучилищеҕа үөрэммитэ. 1940-1942 сс. Уус Таатта, Хара-Алдан оскуолаларыгар учууталлаабыта. 1942 с. фроҥҥа ыҥырыллан Арҕааҥҥы, Прибалтийскай, Ленинградскай фроннарга сэриилэспитэ. Аатырар Ржев- Гжатск-Вязьма туһаайыыларынан кырыктаах кыргыһыыга кыттыбыта. “Орден Отечественной войны” I степени, “За боевые заслуги”, “За победу над Германией”, “За доблестный труд в ВОВ 1941-1945 гг.”, “20 лет, 30 лет, 40 лет Победы”, “50 лет, 60 лет, 70 лет Вооруженных сил СССР” юбилейнай мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. 1945 с. сэрииттэн эргиллэн кэлэн дойдутугар үлэлээбитэ. 1959 с. Якутскайга культпросвет оскуоланы бүтэрэн библиотекарь идэтин ылбыта. 1948 сылтан ССКП чилиэнэ. Горнай, Жиганскай оройуоннарыгар хаһыат редакторынан үлэлээбитэ. Тааттаҕа “Коммунист” хаһыакка, 1983 с. олоҕун тиһэх күннэригэр диэри “Кыым” хаһыакка корреспонденынан үлэлээбитэ. 1983 с. бэс ыйын 21 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ.

АНДРЕЙ ЛУКИЧ ДАНИЛОВ (1922-1979)

ССРС Журналистарын Союһун чилиэнэ, “1941-1945 сс. Аҕа Дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ килбиэннээх үлэтин иһин”, “В.И. Ленин 100 сыла” мэтээллэринэн наҕараадаламмыт, Е.М. Ярославскай аатынан журналистар бириэмийэлэрин лауреата. Андрей Лукич 1922 с. олунньу 25 күнүгэр Байаҕантай улууһугар II Байаҕантай нэһилиэгэр (билиҥҥитэ Таатта улууһа, Алдан нэһилиэгэ) Киэҥ Күөлгэ төрөөбүтэ. Уус Таатта оскуолатыгар үөрэммитэ. С.А.Новгородов аатынан Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрэн Арыылаах, Уус Таатта оскуолаларыгар учууталынан, үөрэх салаатын методическэй кабинетын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1949-1951 сс. Уус Таатта оскуолатын директора. “Труд” “Калинин” аатынан колхозтарга председателинэн, ССКП райкомун инструкторынан, дойдутугар Тааттаҕа “Коммунист” хаһыат редакторынан үлэлээбитэ. Кэлин Алдаҥҥа балык заводун инструкторынан сылдьыбата. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри “Кыым” хаһыакка үлэлээбитэ. Тыа сирин дьонун, т/х үлэһиттэрин сырдатыыга күүскэ ылсан үлэлэспитэ, элбэх кинигэлэри, ыстатыйалары, очеркалары суруйан таһаартарбыта. Кинигэлэрэ: “Харбалаах уоттара”, “Съездтэн съездткэ”, “Саллаат сулуһа”, “Дирбиэн-дарбаан күннэргэ”, “Ууну, уоту ортотунан” Андрей Лукич Данилов 1979 с. тохсунньу 30 күнүгэр өлбүтэ.

СЕМЕН ГАВРИЛЬЕВИЧ ЖИРКОВ (1922)

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 422 №-дээх Хотугу быыбардыыр уокурук депутата ССКП XXIII съеһин делегата, РСФСР т/х үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР потребкооперациятын, үөрэҕириитин, эмп үлэһиттэрин, ССРС культуратын туйгуннара, “Ленин”, “Үлэ Кыһыл Знамята”, “Октябрьскай революция”, “Хотугу сулус” орденнар кавалердара, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, СР үтүөлээх агронома, Таатта, Кэбээйи оройуоннарын Бочуоттаах олохтооҕо, 1964-1998 сылларга Таатта оройуонун П.Алексеев аатынан колхоз председателэ, совхоз, агрофирма директора. Семен Гаврильевич 1922 с. балаҕан ыйын 7 күнүгэр Кэбээйи оройуонугар Мукучу нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1941с. сэриигэ ыҥырыллыбыта, доруобуйата мөлтөөн Сэбиэскэй Армия кэккэтиттэн сыыйыллан кэлбитэ. 1943 с. Дьокуускайга т/х техникумугар үөрэммитэ. 1948-1952 сс. Алексеевскай райсельхозка агрономунан, 1952-1957 сс. П.Алексеев аатынан колхоз председателинан үлэлээбитэ. 1957-1958 сс. Кэбээйигэ МТС директордаабыта. 1959 с. П. Алексеев колхозка председателинэн талыллан Тааттаҕа үлэлии кэлэр. Салайбыт П.Алексеев совхозка В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар социалистическай куоталаһыы ситиһиилэрин иһин ССКП КК, ССРС Үрдүкү сэбиэтин Президиумун, ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин уонна ПСБСКС Ленинскэй юбилейнай Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. 1954 с. Улуу Кыайыы 50 сылыгар ыам ыйын 9 күнүгэр Москваҕа Кыһыл Болуоссакка Кыайыы парадыгар кыттыбыта. Семен Гаврильевич баай үлэтин, уопутун республика бэчээтигэр, 2007 с. “Баайынай дьалҕатын билгэлиибин”, 2003 с. “С.Г. Жирков олоҕо, үлэтэ, санаалара” кинигэлэригэр таһаартарбыта. Билигин улахан дьиэ-кэргэн аҕата, эһэтэ, Дьокуускай куоракка бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.

НИКИФОР НИКИФОРОВИЧ НЕУСТРОЕВ (1929-1993)

Филологическай наука кандидата, САССР Үтүөлээх учуутала, СР национальнай оскуолаларын институтун сүрүннүүр специалиһынан, научнай сотруднигынан үлэлээбитэ. Никифор Никифорович 1929 с. тохсунньу 3 күнүгэр Таатта оройуонугар Алдан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Таатта Төрдүн оскуолатыгар үөрэммит. 7 кылааһы бүтэрэн баран С.А.Новгородов аатынан Чурапчытааҕы педучилищеҕа үөрэнэ киирбит уонна 1948 сыллаахха бүтэрэн ыраах Өймөкөөҥҥө Тарын начаалынай оскуолатыгар ананан барбыта. Онно тиийэн биир сыл учууталынан, икки сыл оскуола директорынан үлэлээбит.1951-1953 сылларга Алдан оройуонугар (уруккута Учур оройуона) Алдан-Бытинскай (Кутана) сэттэ кылаастаах оскуолатыгар учууталлаабыта. 1953 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай институтка саха тылын уонна литературатын салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Университеты бүтэрэн баран 11 сыл устата төрөөбүт дойдутугар Тааттаҕа тахсан орто оскуолаҕа саха тылын уонна литературатын үөрэппитэ, оскуолаҕа үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн, норуот үөрэҕин оройуоннааҕы салаатын оскуолаларга инспекторынан өр кэмҥэ үлэлээбитэ. Үлэлии сылдьан 1964 сыллаахха ССРС Наукаларын Академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалын аспирантуратыгар киирбитэ. Аспирантураны ситиһиилээхтик бүтэрэн 1968-1970 сылларга Дьокуускайга Тыл, литература уонна история институтун, итиэннэ РСФСР Үөрэҕин министерствотын национальнай оскуолаларын Научнай-чинчийэр институтун Саха сиринээҕи филиалын младшай научнай сотруднигынан үлэлээбитэ. 1972 с. “Билиҥҥи саха тылыгар биир састааптаах (сирэйдэммэтэх уонна ааттыыр этиилэр” диэн темаҕа дисертация көмүскээн филологическай наука кандидатын степенин ылбыта. Никифор Никфорович саха тылын оскуолаҕа үөрэтиигэ анаан кинигэлэргэ үлэлэспитэ: • “Орто оскуола программата” саха тыла 4-8 кылаастар 1982 с. • “Саха тыла 4-с кылааска үөрэнэр кинигэ” - 1971, 1975, 1979, 1983, 1988 сс. • “Саха тылын 4-с кылааска үөрэтии” – 1974, 1980, 1985 сс. • “Саха тылын уруоктара” 5-6 кылаастар. 1975 с. • “Саха тылын орфографическай тылдьыта” – 4-8 кыл. 1983 с. • “Саха тыла Синтаксис” 7-8 кыл. • “Саха тыла. Морфология” 6 кыл.,7 кыл. 1993 с.

Никифор Никфорович элбэх ыстатыйалар, очеркалар, методикаҕа сүбэ брошюралар автордара. 1993 с.. алтынньы 10 күнүгэр уһуннук ыалдьан олохтон туораабыта.

ВАСИЛИЙ АРХИПОВИЧ ТАРАБУКИН (1934-2013)

Биир дойдулаахпыт оҕо суруйааччыта, прозаик, тылбаасчыт, “Саха Республикатын култууратын үтүөлээх үлэһитэ”, “ССРС бэчээтин туйгуна”, “Гражданскай килбиэн”, “Соц куоталаһыы кыайыылааҕа”, “СР Россияны кытта холбоспута 175 сыла” юбилейнай бэлиэлээх, 1992 с. Россия суруйааччыларын союһун чилиэнэ, РФ журналистарын союһун чилиэнэ, Муома, Таатта улуустарын уонна Алдан нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина Василий Архипович Тарабукин сэтинньи 10 күнүгэр 1934 сыллаахха Таатта улууһугар II Байаҕантайга (Киэҥ Күөлгэ) төрөөбүтэ. В.А. Тарабукин 1941-42 сс. Таатта Төрдүгэр начальнай оскуолаҕа үөрэммитэ. Кэлин Уолба, Ытык Күөл оскуолаларыгар үөрэнэн орто оскуоланы 1955 с. бүтэрэн баран комсомольскай путевканан Калинин аатынан колхозка үлэлии тахсыбыта. 1962 с. Саха государственнай университетын бүтэрбитэ. Учууталынан, «Коммунист» хаһыакка, «Бичик» кинигэ кыһатыгар, «Чолбон» сурунаалга уһун кэмҥэ үлэлээбитэ. Бастакы оҕолорго кинигэтэ «Тиргэлээх көҕөн»-1976 с. “Оппоос мүччүргэнээх сырыылара” -1980с., “Чубарый”- 1982 с., “Үүнүүлээх ходуһаҕа” – 1984 с., “Маныыһыт эһэ”- 1989 с., “Доҕордоһуу бэлэҕэ”-1992 с., “Тустаахха соһумар суол”-1994 с., “Айылҕа дьиктилэрэ”- 2001 с., “Төрөөбүт буор сылааһа”-1994, “Ытыллыбыт сурук”, “Төлкө түстэниитэ” – 2004 с. “Олох угуйар суһума” – 2013 с.бэчээттэммиттэрэ. В.А. Тарабукин нууччалыыттан сахалыы тылбаастаан таһаартарбыт“Тиэтэллээх биллэрии”-1974 с. (Джоодорж – монгол суруйааччыта) Кэргэнэ Александра Афанасьевна – үлэ бэтэрээнэ, кыыһа Марфа Васильевна – СГУдоцена, филологическай наука кандидата. В.А. Тарабукин 2013 сыллаахха Дьокуускай куоракка ыалдьан өлбүтэ.

АЛЕКСАНДР ИВАНОВИЧ ЧАХОВ (1934)

1934 с Таатта оройуонугар, II Байаҕантай нэһилиэгэр төрөөбүтэ; - 1957 с Дьокуускайга баянистар курстарын, 1963 с дылы Дьокуускайдааҕы музыкальнай училищеҕа, Дьокуускайдааҕы культпросвет училищеҕа үөрэммитэ. Үлэтин 1953 с Ытык-Күөлгэ промкомбинатка столярынан, 1957 сылтан 1973 сылга диэри культура эйгэтигэр үлэлээбитэ, 1987 сылга диэри совхозка харабылынан үлэлээбитэ; - Сэрии кэмигэр Баайаҕаҕа колхозка оҕус сиэппитэ, бурдук итигэстээһинигэр, маттаҕа, моҕотой тириитин туттарыыга үлэлээбитэ; СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, СР культуратын туйгуна, Таатта улууһун, Алдан нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха төрүт музыкальнай инструменнарын үйэтитээччи, биллэр мелодист, элбэх кинигэлэр автордара. Бастакы сүбэ методическай брошюрата “Саха национальнай ыһыаҕын туһунан” 1990 с. тахсыбыт. 1993 с. “Саха былыргы музыкальнай инструменнара”, 2012 с. “Өбүгэлэрбит музыкаларын төрүт дорҕоонноро”, “Старинные якутские музыкальные инструменты” кинигэлэрэ күн сирин көрбүттэрэ. Александр Иванович саха хомуһун тупсаран, тыаһын улаатыннаран 1969 с. биһилэхтээх хомуһу оҥорон, ССРС авторскай свидетельствотын ылбыта. СР правительствотын Махтал суруктарынан, Бочуотунайграмоталарынан наҕараадаламмыта. Александр Чахов саха сирин мелодистарын союһун чилиэнэ, саха дьонугар киэҥник биһирэммит ырыалар матыыптарын айааччы. Кэргэнэ Неустроева Пелагея Ивановна, 5 оҕолоохтор, 10 сиэннээхтэр. Александр Иванович кэргэнэ Полина Ивановналыын сайылыктааһын программатын олоххо киллэрэн Дэгийэҕэ сайылык туттан, СР президенын тыа сирин сайдыытыгар олохтообут Гранын 1999 с. “Дьиэ кэргэн - тэлгэһэтинэн” конкурска ылбыттара.

ЕГОР АЛЕКСЕЕВИЧ ЖИРКОВ (1934-2015)

Россия журналистарын союһун чилиэнэ, педагогическай үлэ ветерана, Учууталлар учууталлара, Таатта улууһун, Алдан нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина Егор Алексеевич Жирков. Егор Алексеевич Таатта оройуонугар II Байаҕантай нэһилиэгэр ыам ыйын 12 күнүгэр 1934 с. төрөөбүтэ. Аҕата Жирков Алексей Игнатьевич, ийэтэ Жиркова Мария Федотовна. 1945–1955 сыллардаахха Уус Таатта, Ытык Күөл оскуолаларын бүтэрбитэ. Комсомольскай путевканан 1957 с. диэри колхозка үлэлии тахсыбыта. 1957-1959 с. Советскай Армия кэккэтигэр сулууспалаабыта. 1959–1964 с. Саха государственнай университетыгар саха тылын уонна литературатын отделениятын бүтэрбитэ. Хаҥалас, Таатта орто оскуолаларыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан 25 сыл ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Аан бастаан «Аҕаа, эйигин өйдүүбүн» диэн кэпсээнэ «Хотугу сулус» сурунаалга онтон 1987 сыллаахха туспа кинигэ буолан бэчээттэнэн тахсыбыта. Ити кэнниттэн утуу-субуу «Санаа ыллыктара» (1996), «Иһирик ойуурум кэпсээннэрэ» (1992), «Тиксэриллибэтэх сурук» (2005), “Оҕо сааһым омоон суола” кинигэлэрэ күн сирин көрбүттэрэ. Егор Жирков кинигэлэрин оҕолорго, ыччаттарга анаан суруйар этэ. Төрөөбүт түөлбэтин, үлэһит дьонун-сэргэтин, сэрии кыттыылаахтарын туһунан республика, улуус хаһыаттарыгар «Кыым», «Эдэр Коммунист». «Бэлэм Буол», «Саха сиригэр», «Коммунист», «Таатта», «Хотугу сулус», «Чолбон» сурунаалларга үгүстүк бэччээттэммиттэрэ.Кэлин «Алдан быйаҥнаах кытыла», «Үрдүккэ көтүппүт кыһабыт», «Мин мантан сэриигэ барбытым» диэн кинигэлэри Егор Алексеевич Жирков, Анна Денисовна Данилова, Антонина Николаевна Неустроева буоланнар Уус Таатта олохтоохторугар улахан, умнуллубат бэлэҕи оҥорбуттара. Егор Алексеевич “Таатта” хаһыат общественнай корреспонденынан үгүс сылларга үлэлээбитэ. “Бастыҥ общественнай корреспондент” аатын ылбыта. Уус Таатта оскуолатыгар үлэлиир сылларыгар “Ыллыктар” диэн “Бэлэм буол” хаһыакка юнкордар постарын салайан, үөрэнээччилэрэ журналист, саха тылын уһуйар учууталлар буолалларыгар олук уурсубута. Егор Алексеевич 2015 от ыйын 19 күнүгэр ыалдьан 81 сааһыгар олохтон туораабыта.

ДЕНИС ДЕНИСОВИЧ ДАНИЛОВ (1935-2014)

Денис Данилов Уус-Тааттаҕа 1935 с. ахсынньы 10 күнүгэр төрөөбүтэ. Ис – иһиттэн иэйиилээх, музыкаҕа тартарыылаах оҕо, ханна эмэ хам-тум истибит ырыаларын балалайкаҕа, хормуоскаҕа оонньуур буолан испитэ. Музыкаҕа үөрэнэр баҕата кинини Г. А. Григоряны кытта алтыһыннарбыта, истиҥ доҕордуу буолбуттара, ис сүрэҕиттэн музграмотаҕа, музыкальнай теорияҕа үөрэммитэ. Ырыа мелодиятын аан маҥнай 1955 с. «Дьикти сэмэй Кууһума» диэн Саха народнай поэта К. Уурастыырап көрдөөх хоһоонугар матыып айан киирбитэ. Денис Данилов ырыаны айыынан муҥурдаммакка, саха норуотун ырыаларын, фольклорун өр сыллар устата утумнаахтык, дьулуһан туран хомуйан, «Саха народнай ырыалара» диэн хомуурунньугу, 100-чэкэ ырыа варианын талан 1975 с. таһаартаран төрөөбүт норуотугар бэлэхтээбитэ. «Көтүҥ көмүс дорҕооннор» диэн ырыа хомуурунньуга 1964 с. бэчээттэммитэ. Хомуурунньукка 39 ырыа киирбитэ. Кини истэр дьоҕурдаах, ону туһанан, ырыа айар мелодистарга (В. Ноев, А. Алексеев уо.д.а.) көмөлөһөн, ырыаларын нотаҕа түһэрэрэ. Оһуокай 40-ча варианын суруйбута. 1970 с. Ленинградка “Красный Октябрь” пианино-рояль оҥорор фабрикаҕа 2 сыл “мастер-настройщик” идэтигэр сахалартан бастакынан үөрэммитэ. Республика 32 оройуонун кэрийэн, музыкальнай оскуолаларыгар сүүһүнэн фортепианолары настройкалаан, өрөмүөннээн, 9 сыл Н.С. Посельская Хореографическай училищетыгар, Култуура колледжыгар, Опера уонна балет театрыгар ыҥырыыга сылдьара. Денис Данилов ырыа матыыбын айыыга эдэр эрдэҕиттэн ылсыбыта. Барыта 300-кэ ырыалаах. 80 сааһын туолуутугар уола Валерий Данилов “Денис Данилов 250 талыллыбыт айымньылар” диэн ырыаларын дискэлээх хомуурунньугун 2015 с. таһаартарбыта. Бастакы ырыалара А.Бродников тылларыгар “Тааттаҕа” С.Дадаскинов “Туруйалар”, “Үчүгэй да этэ ол сайын” А.Бүлүүскэй, “Сардаана” И. Федосеев айбыт матыыптара билиҥҥэ диэри норуот уоһуттан түспэккэ ылланаллар. И.Артамонов, “Мин мантан сэриигэ барбытым” ырыата Кыайыы күнүн символа өрүү ылланар ырыа. Денис Данилов хомоҕой хоһоонньут, төрөөбүт Тааттатын, Алданын, Уус Тааттатын айылҕатын уустаан-ураннаан хоһуйбута ханнык да ааҕааччы кутун тутар хоһооннор. Денис Денис саха сиригэр хор сайдыытыгар кырата суох кылааты киллэрбитэ. Орто үөрэх кыһаларын министерствотыгар культура салаатыгар сүрүн специалиһынан үлэлииригэр, хас биирдии үөрэх тэрилтэтэ ыччаты ырыаҕа культура эйгэтигэр уһуйууга үлэлэспитэ. Денис Данилов саха мелодистарыттан оҕо – аймахха анаан элбэх ырыаны суруйбут үтүөлээх. Өр сылларга история, культура, спорт эйгэтигэр бэчээккэ тахсар ыстатыйалары мунньан, теманан наардаан бэйэтэ кинигэ оҥорон таһаарара. Саха сиригэр биир бастыҥ коллекционер. 50 бэйэтэ мунньубут ыстатыйаларын кинигэлэрин, үөрэммит Уус Таатта оскуолатын музейыгар бэлэхтээбитэ. 2013 сыл “Тааттаҕа” диэн А.Бродников тылларыгар айыллыбыт ырыатыгар “Seven” маҕаһыын ситимин салайааччыта Таатта уола Г.М. Мамин уонна эстрада чаҕылхай сулуһа Күннэй – Ульяна Сергучева клип устан “Сыл бастыҥ клипа” анал ааты ылбыттара. Эдэр ыччат Денис Данилов аатын үйэтитиигэ ылсыбыта махталлаах суол. Кэргэнэ саха дьонугар киэҥник биллэр, ырыалары айааччы Марфа Данилова, икки оҕолоохтор, уола Валерий Данилов ырыа айааччы. Денис Денисович 79 сааһыгар 2014 сыл от ыйыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.

ФЕДОР ФЕДОРОВИЧ ПОСТНИКОВ -АРЧЫ (1936 –2012)

Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына,Оҕолорго аналлаах республиканскай кэпсээннэр конкурстарын кыайыылааҕа, “Ветеран кэс тыла”, 2000 сыл “Чуораанчык” К.Туйаарыскай аатынан конкурска “Баҕа оҕото Баллыгынай” остуоруйата 1 бириэмийэ ылбыта, педагогическай үлэ ветерана Федор Федорович Постников-Арчы Сүөдэр 1936 с. бэс ыйын 20 күнүгэр Таатта оройуонугар, II Байаҕантай (билигин Алдан нэһилиэгэр, Кутаакыга) Ульяна Степановна (Тарабукина), Федор Иванович Постниковтарга иккис оҕонон төрөөбүтэ.Ытык Күөл оскуолаларын бүтэрэн, “Кыһыл Сыһыы” колхуоска улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлээбитэ. 1962 с. СГУ саха тылын, литературатын салаатын ситиһиилээхтик бүтэрэн Уус Таатта, Хара Алдан оскуолаларыгар учууталынан, завуһунан, оскуола директорынан, кэлин эргиэн ситимигэр үлэлээбитэ. 1955 сылтан “Коммунист”, “Кыым”, “Бэлэм буол” хаһыаттарга общественнай корреспондент быһыытынан суруйбута. Үлэттэн дьолломмут туруу үлэһиттэри үйэтитэр сэргэх уочаркалары, итэҕэһи-быһаҕаһы саралыыр сытыы фельетоннары, ыстатыйалары, суруталаабыта. Айар үлэтэ 1980 сыллартан саҕаламмыта. Бастакы кэпсээннэрэ “Суол тоҕойугар”, хомуурунньукка киирбиттэрэ. Кинигэлэрэ: “Таабырын кэпсээннэр”, “Сардаҥа курдук ыраастык олор”, “Дьол икки утаҕа”, “Олох иһин охсуһуу” (2001), “Оборчоҕо оборторуу” (2008), “Өрүс бөрөтө”, “Олоххо бэлэмнээх буол” (2012).130-ча кэпсээни, 4 сэһэни, 7 кинигэни таһааттарбыта. Ф.Ф. Постников балаҕан ыйын 30 күнүгэр 2012 с ыалдьан өлбүтэ.

ВАСИЛИЙ ЕЛИСЕЕВИЧ ВИНОКУРОВ (1940-2001)

РФ речфлотун Бочуоттаах үлэһитэ, РСФСР үрдүкү кылаастаах специалиһа, “Аҕа дойдуга үтүөтүн иһин” II ст. орденынан наҕараадарламмыт, РФ, “Российскай флот 300 сыла”, “Ленатааҕы пароходство 100 сыла” кыһыл көмүс бэлиэлээх, ТО-1544 теплоход “Механик Винокуров” диэн ааттаммыт. Василий Елисеевич Винокуров 1940 с. балаҕан ыйын 12 күнүгэр Таатта улууһун, Алдан нэһ. Төрөөбүтэ. Уус Таатта, Ытык Күөл оскуолаларын бүтэрэн, 1965 с. Дьокуускайдааҕы речной училищеҕа үөрэнэн судноны ыытар уонна техник-судоводитель идэлэри баһылаабыта. Кэлин үөрэҕин үрдэтинэн муораҕа устар механик идэтинэн үлэлээбитэ. 1965-2001 сылларга Жатайдааҕы судноны өрөмүөннүүр собуокка үлэлээбитэ. Василий Елисеевич 2001 сыл муус устар 24 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ. Дьиэ-кэргэнэ Жатайдааҕы судноны өрөмүөннүүр собуот бастыҥ үлэһитигэр “Машиннай отделение бастыҥ үлэһитигэр” диэн сыл аайы бириэмийэ олохтообута.

ИВАН ПЕТРОВИЧ ВИНОКУРОВ (1941)

РФ Үрдүк анал үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ, тыл билимин кандидата, СР Үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, С.А. Новгородов аатынан бириэмийэ лауреата, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университет профессора. 1941 с. алтынньы ый 7 күнүгэр Таатта оройуонугар, II Байаҕантай нэһилиэгэр (Уус Таатта, Алдан нэһилиэгэ) Киэҥ Күөлгэ төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөн, аймахтарынан, оскуола интернатынан олорон үөрэммитэ. Уус Таатта 7 кылаастаах оскуолатын 1958 с. бүтэрэн баран 1953-1954 сс. Уолба детдомугар олорон үөрэммитэ. Ытык-Күөл орто оскуолатыгар салгыы үөрэнэн 1961 с. оскуоланы бүтэрбитэ. 1961-1963 сс. Калинин аатынан колхозка үлэлээбит. 1963 с. СГУ саха салаатыгар киирэн, 1968 с. бүтэрэн, салгыы аспирантураҕа үөрэнэр. 1971 с. “Синонимика падежных конструкций в якутском языке” темаҕа дисертация көмүскээн наука кандидата буолар. 45 сыл университекка студеннары саха тылыгар уһуйар. 1991 сылтан университет доцена, 2011 сылтан профессор. Саахымакка маастарга кандидат, дуобакка I разрядтаах. Кыыһа Надежда Ивановна Америкаҕа, Норвегияҕа үөрэммитэ. Учуонай, саха, английскай тылларын чинчийэр наука доктора.

НИКОЛАЙ ЕГОРОВИЧ ВИНОКУРОВ – УРСУН (1945)

СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, РФ журналистарын,суруйааччыларын союзтарын чилиэнэ, Казахстан “Алаш” литературнай бириэмийэтин лауреата, Саха сирин суруйааччыларын союһун бырабылыанньатын председателин солбуйааччы. Таатта, Нам улууһун, Алдан нэһ. Бочуоттаах гражданина, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына. Критик, тылбаасчыт, чинчийээччи, поэт, прозаик. Николай Егорович Винокуров - Урсун 1945 с. муус устар 13 күнүгэр Тааттаҕа II Байаҕантай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1972 с. СГУ саха салаатын, 1975 с. Тыл, литература уонна история институтун аспирантуратын, 1987 с. Новосибирскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуола журналистикаҕа салаатын бүтэрбитэ. “Хотугу сулус” сурунаал поэзия салаатын сэбиэдиссэйинэн, уус-уран литератураны пропагандалыыр Бюро директорынан, “Кыым” хаһыат корреспонденынан, “Чолбон” сурунаалкылаабынай редакторынан үлэлээбитэ. Критик быһыытынан 60-тан тахса үлэтэ бэчээттэмиттэрэ. Хоһооннорун бастакы хомуурунньуга “Аларга” 1980 с. күн сирин көрбүтэ. “Эдэрдэр санааларын этэллэр”,“Дьикти сыдьаан”, “Кутаа тула”, “Уроки мужества” хомуурунньуктарга. “Хотугу сулус”уонна “Чолбон”, “Аргыс”, “Далбар хотун”, “Илин”, “Чуораанчык”, “Полярная звезда”, “Сибирские огни” сурунаалларга, республика хаһыаттарыгар бэчээттэннэ. Тылбаасчыт быһыытынан бастакы үлэтэ “Абуталиб эппитэ” (Р.Гамзатовтан) 1981 с. “Хотугу сулус” сурунаалга тахсыбыта.Поэттар М.Львов, Ю.Кузнецов, С.Шевков,В.Федоров, В.Хайрюзов, В.Габышева сорох айымньыларын сахалыы саҥарта. Казах уонча поэтын сахалыы тылбаастаата. Хомуйан оҥорооччу быһыытынан П.А.Ойуунускай “Кэлэр кэскил ырыата” мини-кинигэни, “Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара” антологияны, “Саха народнай суруйааччылара”, Сэмэн Данилов дневниктэрин, Күннүк Уурастыырап хомуурунньугун, эдэр суруйааччылар “Аартык” кассеталарын бэчээттэттэ. Урсун редактор быһыытынан Сэмэн Данилов 3 томун, Н.Харлампьева 2 томун, Далан талыллыбыт айымньыларын 1-кы томун, Н.Лугинов “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” романын 3-с томун редакциялаата. Умсуура, Куорсуннаах, Ираида Попова литератураҕа киириилэригэр көмөлөстө. Н.Е. Винокуров-Урсун айымньылара: “Аларга”-1980, “Чэгиэн-Чаҕаан”-1986, “Этэҥҥэ”-1991, “Үрүҥ ыаҕайа”-1995, “Саха былыта”-1999, “Өбүгэ түһүлгэтэ”-2003, “Быралыйбат былыргы”-2005, “Куорат уота”-2005, “Отут ордуга үс сыл”-2007, “Алтыһыылар, анаарыылар”, “Умнуллубат урукку”, “Хаппаргар хатаа”-2015.

ИННОКЕНТИЙ АЛЕКСЕЕВИЧ ГОЛИКОВ (1946)

Физико-математическай наука доктора, РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуна, 1994-1996 сс. СР үөрэххэ министрэ, СГУпедагогическай институтугар ректорынан өр сылларга үлэлээбитэ. Иннокентий Алексеевич 1946 бэс ыйын 29 күнүгэр Таатта оройуонугар Алдан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Уус Таатта, Ытык Күөл оскуолаларын 1964 с. бүтэрэн, СГУ физико-математическай факультетыгар үөрэммитэ. 1969 с. Уус Тааттаҕа, Ытык Күөл оскуолаларыгар физика учууталынан үлэлээбитэ. 1971 с. Томскай куоракка радиофизика салаатыгар аспирантураҕа үөрэммитэ. 1976-1984 сс. СГУ старшай преподавателинэн, доценынан, 1992 с. сылтан педагогическай факультет деканынан, 1994 с., 1996 с. СР үөрэҕин миниистиринэн үлэлээбитэ. 1978 с. республика эдэр ученайдарын конкурсун кыайыылааҕа. 1993 с. “Сыл бастыҥ доцена”. 1994 с. РФ наукаҕа государственнай комитетын научнай гранын ылбыта. Иннокентий Алексеевич үрдүкү оскуола наукаларын Академияларын Сибиирдээҕи отделениятын член-корреспондена, 50-тан тахса научнай, методическай үлэлэр автордара.

АФАНАСИЙ НИКОЛАЕВИЧ МАКСИМОВ (1964)

СР Государственнай мунньаҕын ИЛ Түмэн – I; III; IV; ыҥырыытыгар 28 №-дээх Томпотооҕу, 52 №-дээх Тааттатааҕы, 31 №-дээх Таатта, Чурапчы быыбардыыр уокуруктарын депутата, СР авиациятын Бочуоттаах үлэһитэ, 1997 с. “Меценат образования” анал үрүҥ көмүс бэлиэлээх, 2001 с. Росси “Бастыҥ менеджер” конкурс кыайыылааҕа, “Саха Сирэ-Россия холбоспута 370” сылыгар анал Бочуоттаах бэлиэ хаһаайына, 2007 с. “Звезда отечества” орден кавалера, Таатта улууһун, Алдан, Даайа Амма нэһилиэктэрин Бочуоттаах Гражданина, өр сылларга Таатта улууһугар көҥүл тустуу федерациятын бэрэсэдээтэлэ. Афанасий Николаевич 1964 с. алтынньы 1 күнүгэр Горнай улууһугар, Солоҕон нэһ. Төрөппүттэрэ үлэлээбит сирдэригэр төрөөбүтэ. 1981 с. Таатта оройуонун Уус Таатта орто оскуолатын бүтэрэн, Кременчуктааҕы гражданскай авиация училищетын, Киевтааҕы Гражданскай авиация институгар үөрэнэн летчик, авиация инженер-экономиһа идэлэри баһылаабыта. Үөрэммит идэтинэн Тиксиигэ үлэлээбитэ, кэлин “Якол”, “Илин Тур” фирмалары төрүттээн элбэх саха ыччатын үлэлэппитэ. 2003-2008 сылларга “Саханефтегаз” ННГК ААО президенынан үлэлээбитэ. 2013 с. Дьокуускай куорат думатын депутатынан талыллыбыта.

Адрес: 678665 с. Булун ул. Набережная, д. 34 Таттинского улуса Республики Саха (Якутия) Эл.адрес: bochurovane@mail.ru

Бикипиэдьийэҕэ матырыйааллары бэлэмнээтилэр А.Д. Данилова аатын сүгэр кыраайы үөрэтэр музей үлэһиттэрэ Антонина Николаевна Неустроева, Наталья Ефимовна Бочурова.