Сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэтии
Киһи “Сыыһа туттунуом суоҕа” диэн быһа этинэн кэбиһэрэ табыллыбат, сыыһа туттунуу хаһан баҕарар тиийэн кэлиэн сөп. “Быһа этинии” диэн эрдэттэн тугу эрэ үчүгэйи оҥоруом диэн этинэн кэбиһии кэнниттэн, ол быһыы табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэрэ ааттанар. “От сумы и от тюрьмы не зарекайся” диэн өс хоһооно дьадайыы уонна түрмэҕэ түбэһии хаһан баҕарар тиийэн кэлиэхтэрин сөбүттэн, киһи үчүгэйи эрэ оҥоруом диэн улаханнык этинэрэ олоххо табыллыбата элбэҕин биллэрэр.
Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу эрэйдээх, элбэх үлэни, бириэмэни уонна сыыһа-халты туттубаты эрэйэр. Ол иһин сахалар эдэрдэр саҥаны айыыны оҥороллоругар “Кэс тыл” диэн үгэһи туһаналлар. Бу үгэһи туһаныы кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи этэн, ыйан биэриитин туһанан оҥоруллар саҥаны айыы табыллан, туһалаах, үрүҥ айыы буолан тахсан үчүгэйи аҕаларын туһаныыны биллэрэр.
Дьон бары тугу үчүгэй диэбиттэрин оҥоро, элбэтэ сатыыллар, ол иһин үчүгэй аһара үксээн иһэрэ өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэтэрэ тиийэн кэлиэн сөп. Үчүгэй дии санаабыты барытын оҥоро сатааһын табыллыбакка, сатаммакка хаалыыта куһаҕаҥҥа кубулуйарыгар тиийэн хаалара киһи сыыһа-халты туттунуутуттан ордук эбиллэр.
Киһи олоҕор сыыһа-халты туттунан кэбиһии олус улахан куһаҕан оруолу ылар. Ол курдук, үчүгэй баҕайытык олорор киһи биирдэ сыыһа туттунан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэрэ уонна онтон сылтанан олоҕо алдьанара элбэхтик бэлиэтэнэр. Оҕо сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ ордук элбэх. Сатаан тута-хаба үөрэнэ, нэмин билэн туттунууну баһылыы илигиттэн сыыһа туттунан кэбиһиэн сөп. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһана, киһи буолууну баһылыан иннинэ сыыһаны оҥороро өссө элбэх буолар. Ол иһин оҕо сыыһа-халты туттубута үгүстүк бырастыы буоларын таһынан, табыллыбакка, сатаммакка куһаҕаҥҥа кубулуйан хааллаҕына, ситэн үөрэппэтэх төрөппүттэрэ эппиэттииллэрэ туттуллар.
Киһи буолууну ситиһии диэн оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну баһылааһына ааттанар. Үлэҕэ үөрэнии сыыһа-халты туттунууну аҕыйатан киһилии быһыылары оҥорууга тириэрдэн оҕо өйө-санаата түргэнник сайдарын ситиһиини үөскэтэр.
Оҕо таба туттунарга үөрэнэрэ олус уһун кэми ылар. Өр кэмҥэ үлэлэһэн, тоҕон-хорон, ньамайдаан ньуосканан аһыырга үөрэнэр. Ньуосканы аан маҥнай уҥа илиитигэр туттаран биэрдэххэ, ол илиитэ урутаан хамсыырга үөрэнэн хааларыттан, үлэлииригэр бу илиитэ баһылыыр оруолу ылара ситиһиллэр.
Оҕо хаһан баҕарар сыыһа туттунуон сөп. Ол иһин оҕо диэн ааттанар. Атаҕар туран хааман бардар эрэ тугу барытын тутан көрөрө саҕаланар. Итии чаанньыгы тоҕо тардынан итиигэ буһар оҕолор бааллар. Ол иһин сахалар оҕо итии тэрили тыыппатын туһугар аналлаах “Хаарытан үөрэтии” диэн үөрэҕи туһаналлар. Бу үөрэх кэһэйииттэн, ыарыыны билииттэн эт-сиин түргэнник үөрэх ылынарын туһанар. Ол иһин оҕо тарбаҕын төбөтүн итии тэрилгэ кыратык хаарытан, кэһэтэн, ыарыыны биллэрэн үөрэтиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ кэһэйбититтэн, үгэс сонно үөскүүрүттэн, сэрэҕэ улаатарыт-тан билбэт тэриллэрин мээнэ тыыта сылдьара аҕыйыыра сыыһа туттунарыттан харысхала буолан олоҕун устата туһалыыр.
Оҕо үлэҕэ үөрэнэр, туһа киһитэ буолар кэмэ атаҕар туран хаамар, кэлэр-барар сирэ кэҥиир кэмиттэн саҕаланар. Аныгы үйэҕэ оҕо үлэҕэ үөрэнэр кэмин букатын быраҕан туох эрэ оонньуурдарынан, үөрэҕинэн эрэ дьарыктыы сылдьаллара улахан сыыһа. Оҕо үлэҕэ соччо сыһыамаҕа суох буоларын тэҥэ, улаатан баран үөрэнэрэ эрэйи, муҥу үөскэтэр. Үөрэх оҕо элбэхтик олорорун үөскэтэн хамсаныылары аҕыйахтык оҥороругар тириэрдэн сүрэҕэ суох буоларын үөскэтиэн сөп. Ол иһин оҕолор үлэни, хамсанары сөбүлээбэттэрэ үөскээн тарҕаммыта чэпчэки үлэни көрдүү сатыылларыттан биллэр.
Үлэҕэ үөрэнии сэрэхтээх буолууну улаатыннарар, тугу барытын нэмин билэн туһанарга үөрэтэр. Кыратык да сыыһа-халты туттунан кэбистэххэ үлэ табыллыбат, сатаммат, ону тэҥэ, куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыан сөп. Бу быһаарыы оҕо биилээх тэриллэринэн туһаныыга үөрэнэригэр ордук улаатан, сэрэнэрин улаатыннаран биэрэр.
Таба туттунарга үөрэнии диэни киһи уһун кэмҥэ элбэхтик хамсанан ситиһэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэҕэ оҕону, киһини сыыһа-халты туттунан кэбиһэриттэн харыс-тыыр, көмүскүүр аналлаах. Ыксаабат, тиэтэйбэт, киһиргээбэт буолуу, хас биирдии оҥорор быһыыны эрдэттэн дириҥник ырытан быһаа-рыыны ылыныы көрсүө, сэмэй киһи куруук оҥоро сылдьар быһыыта буолан сыыһа-халты туттубатыгар тириэрдэр.
Киһиргэс буолуу сыыһа-халты туттунары элбэтэр. Сахалар киһир-гэс буолууну сөбүлээбэттэр, таҥара үөрэҕэр киллэрэн аналлаах бобууну оҥороллор. Киһиргээһин оҥорор быһыыны таба сыаналаа-баты үөскэтэн сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбэх. Оҕо киһиргиирэ киирдэҕинэ оҥорор быһыытын атыннык сыаналаан кэбиһэн сыыһа-халты туттунара үөскүөн сөп. Онтон киһиргииргэ үөрэнэн хааллаҕына киһиргэс диэн ааттанар уонна улаатан баран арыгыга ылларара түргэтиэн сөп. Ол курдук, арыгы киһи санаатын көтөҕөрүнэн, күүс эбэн биэрэринэн киһиргииргэ ордук табылларынан, элбэхтик иһэн арыгыга ылларыан сөбө куһаҕаҥҥа тириэрдэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ киһиргэтэн үөрэтии улахан сыыһа. Сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэр “Киһиргээмэ” диэн этии баар. Бу этии оҕо киһиргиириттэн сыыһа-халты туттунара киирэн кэлиэн сөбүттэн харыстыыр аналлаах.
Үлэлиир киһи уҥа илиитинэн туттунара ордук. Ол курдук, бары үлэ тэриллэрэ уҥа илиинэн туһанарга аналлаахтар. Ону тэҥэ, уҥа өрүт эр дьон өрүттэригэр былыр-былыргыттан киирсэр. Дьон икки аҥы арахсыыларыгар уҥа өрүт элбэх олоххо туһалаах уларыйыылары киллэрэринэн эр дьон үлэни баһылаан иһэллэрин биллэрэр.
Хаҥас өрүт дьахталлар өрүттэрэ. Бу өрүт олоххо урут үөскээбит үгэстэри тутуһарынан саҥа уларыйыылар киириилэрин бытаардар. Билигин хаҥас илиилэринэн туһанар дьон элбээһиннэрэ дьахталлар баһылыыр кэмнэрэ кэлэн турарын чуолкайдыырын тэҥэ, оҕону кыра эрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтии хаалан сылдьарын уонна тупсарыылары, табан хамсаныылары киллэрии аҕыйаабытын биллэрэр.
Киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ улахан эрэйдэргэ тириэр-дэриттэн сахалар аналлаах Улуу Тойон таҥара үөрэҕин айаннар көмүскэнэ, харыстана сылдьаллар. Ол курдук, сыыһа-халты туттунуу киһи ыарыыланан кэһэйэрин үөскэтэриттэн “Кэһэйэн үөрэнии” диэн аналлаах үөрэҕи оҥорон туһаналлар. (1,77).
Киһи бэйэтигэр туһалааҕы оҥосторун хаһан баҕарар үчүгэй диэн сыаналыыр. Ол иһин киһи тугу оҥорбутун үчүгэй диэн ааттаан дьоллоноро үөскээбит. Үчүгэй буолуо диэн оҥоро сатаабыт быһыы табыллыбакка, сатаммакка хааллаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын үлэһит, оҥорор, тутар дьон чуолкайдык билэллэр. Ол иһин айыы диэн киһи уратыны, атыттар билбэттэрин, оҥорботторун оҥорорун биллэрэр тылы икки өрүттээҕинэн өйдүүллэр уонна оннук туһана сылдьаллар. Киһи үчүгэй айыыны оҥорорун тэҥэ, куһаҕан айыыны эмиэ оҥорон кэбиһэрин үлэһиттэр таба арааран туһаналлар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыллара сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин биллэрэр. Ол курдук, киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан айыыны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да суох буолбатын, бу нууччалыы үөрэхтэнэн хаалан, кинилэри үтүктэ сатыыр дьон билбэттэр уонна сымыйанан этэн, саҥа, “аньыы” диэн тылы булан саха дьонугар киллэрэ сатаан албынныы сылдьалларын тохтотор кэм тиийэн кэллэ.
Оҕо улаатан иһэн бэйэтэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи тутуһан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ аан бастаан дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын биллэрэн үөрэтэрэ ордук тиийимтиэ. Ол курдук, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх оҕо дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах содулу үөскэтэр куһаҕан быһыыларын билэн оҥорбот буолууга үөрэннэҕинэ үчүгэйи оҥороро элбиирин таҥара үөрэҕэ тутуһар.
Киһи сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэнэрэ киһи буолуу үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ буолар. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара биллэрдик аҕыйыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Ол курдук, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ, киһиргээбэккэ эрэ үчүгэйдик ырытан толкуйдаан баран тугу эмэ оҥордоххо, оҥорор быһыы сыыһа-халты буолан хаалара суох буолан үчүгэйи элбэтэрэ ситиһиллэр. Тугу барытын нэмин билэн туһанарга оҕо өр кэмҥэ үөрэнэр. Үлэ хамсаныылара барылара нэмин билэн хамсаннахха эрэ табыллаллар, сыыһа-халты буолан хаалыылара аҕыйыыр. Ол иһин сахалар “Нэмин билэн туттунуу” диэн аналлаах үөрэҕи олохтоон туһаналлар. (2,36).
Холуон туттунуулаах, холус хамсаныылаах диэн сахалар буор кута сайдыыта суоҕуттан табан хамсаммат, сыыһа-халты туттунара элбэх киһини этэллэр. Арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайарын, оҥорор быһыытын, хамсанарын улаханнык уларытарын сахалар быһааран арыгы испит киһини холуочук диэн ааттыыллар. Бары хамсаныылары имигэстик, табатык оҥорууга уһун кэмҥэ кыһанан үөрэнии, утумнаахтык дьарыктаныы уонна оҥорор быһыыларга сэрэхтээх буолуу улаатыыта холуон туттунууну, холус хамсаныыны тупсарыан, буор куту сайыннарыан сөп.
Онон сыыһа-халты туттубат буолууга оҕо кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ үлэҕэ үөрэниини эрдэлээн баһылыыр кыахтанар. (3,31).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.
2. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.