Сэт оҥоруу
Киһи уонна айылҕа сыһыаннара харыстааһыҥҥа, ол аата уһун үйэлэргэ үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсаппакка оло-ҕуран сайдан истэхтэринэ эрэ, сиргэ олох салгыы сайдар кыахтааҕын билигин кэлэн син билэн эрэбит. Дьон сэти үөскэппэтэхтэринэ сиргэ олох уһуннук сайдар кыахтанар.
Айылҕа уһун үйэлэргэ, былыргы дьыллар мындааларыттан ыла үөскээбит бэйэтин туругун көмүскэнэр ураты күүстээҕин дьон сай-дыбыт, күүһүрбүт курдук сананыылара улаатыытыттан аахсыбат буола сылдьаллар. Сахалар бу уларыйыы тиийэн кэлэрин былыргы кэмнэргэ быһаараннар сэт үөрэҕин үөскэппиттэр. Айылҕаҕа уһун үйэлэргэ үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсатан кэбиһии сэт үөскүүрүгэр тириэрдэр. Тэҥнэһии балаһыанньатыттан хайа эрэ диэки аһара барыы үөскээтэҕинэ, бу буола турар хамсааһыҥҥа утары хайысхалаах саҥа хамсааһын үөскээн тахсар уонна аҥар, утары өттүгэр аһара барыыны үөскэтэр. Бу үөскээбит утары хайыс-халаах саҥа үөскүүр хамсааһын сахалыы сэт диэн ааттанар.
Дьон сайдыыны ситиһэбит диэн ааттаан мутукчалаах мастары имири кэрдиилэрэ айылҕаҕа уу эргиирин уларытан олус күүстээх тыаллар, хаардар, самыырдар түһэллэрэ бу кэмҥэ элбээтэ. Айылҕаҕа углекислай гаас элбээһинэ халлаан сылыйыытын үөскэтэр. Бу дьон оҥорбут уларыйыыларыттан үөскээбит хамсааһыннарга сөптөөх утары хамсааһын, сэт айылҕаҕа үөскээһиниттэн күүстээх тыаллар, хаардар, самыырдар түһэллэр, хоту, соҕуруу полюстарга уһун үйэлэргэ мунньуллубут муустар түргэнник ууллан иһиилэриттэн уу биллэрдик эбиллэн эрэрэ хонуу сирдэри ыларыттан биллэр.
Сэт диэн дьон, киһи оҥорбут быһыытыгар, дьайыытыгар айылҕа эппиэттээн утары хайысхалаах хамсааһыны хайаан да үөскэтэрэ ааттанар. Дьон уһун үйэлэргэ олохсуйбут сирдэригэр араас үүнээйилэри олордоору киэҥ хонуулары үөскэтэллэрэ, кэлин улахан кумах куйаардарга кубулуйаллара быһаарыллыбыт чахчы буолар.
Сир тэҥнэнии балаһыанньатыгар тутуллан турара уһун үйэлэргэ тохтообокко биир тэҥник хамсыы, биэтэҥнии турар улахан маятнигы санатар. Ханна эрэ улахан аһара барыыттан, бу тэҥнэһэн турар маятник аҥар өттүгэр аһара барар, хамсааһына улаатар. Оччоҕуна аны аҥар өттүгэр хардары хамсааһыныгар эмиэ аһара барыы үөскээн тахсара сэт диэн ааттанар уонна улахан уларыйыылары үөскэтэр.
Былыргы, дьон оҥорор быһыылара өссө киһилии быһыыларга кубулуйа иликтэринэ киһи оҥорбут куһаҕан быһыытыгар сөп түбэһэр куһаҕан быһыынан эппиэттээһин баар этэ. Бу быһаарыы “Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһиллэр” диэн этиинэн бигэргэтиллэрэ уонна оччотооҕу кэмҥэ үгүстүк туттулла сылдьыбыта былыргы сэт көрдөбүллэригэр сөп түбэһэрэ. Киһи буолуу үөрэҕэ сайдыбытын кэнниттэн куһаҕаны оҥорууга куһаҕанынан эппиэттээһин диэн тохтотуллубута.
Сахаларга сэт оҥоруу диэн өйдөбүл баар. Сэт оҥоруу диэн куһаҕаны аан бастаан анараа, утарар киһи оҥороругар күһэйии, ол кэнниттэн куһаҕанынан эппиэттээһин ааттанар. Сэт оҥоруу диэн үчүгэй, киһилии быһыыга киирсибэт куһаҕан быһыы буолар.
Урут ыраахтааҕылаах Россия саҕана уоран да буоллар эр дьон, ордук байыаннайдар икки ардыларыгар биир-бииргэ киирсиилэр, быһаарсыылар, дуэллэр көҥүллэнэр этилэр. Бэстилиэтинэн ытыһыыга ким урут бастаан ытыһыахха диэн ыҥырбыт киһини ыҥыттарбыт киһи бастаан ытар диэн сокуон баара. Бу сокуон былыргы сахалар сэт оҥоруу диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Аан бастаан тугунан эмэ киирэн-тахсан, үөҕэн, кыйахалаан, кыынньаан, кыра ычалаах киһини ырдьыгынатан, кыыһырдан биир-бииргэ, ол аата дуэлгэ киирсиигэ ыҥырарыгар күһэйии элбэх буолара. Манна ыҥырыллыбыт, бэрчээккэ быраҕыллыбыт киһитэ урут бастаан бэстилиэтинэн ытар диэн суруллубатах сокуон баара халбаҥнаабакка эрэ тутуһуллара.
Дуэлгэ күһэйэн ыҥыртарыы кэнниттэн үчүгэй бэлэмнээх, ытааччы киһи ыҥырбыт киһини бастакы ытыытынан туһанан биирдэ ытан кэбиһэр балаһыанньата чахчы үөскээн тахсара. А.Пушкины Дантес кэргэнинэн киирэн кыйахалаан, кыыһырдан дуэлгэ ыҥырарыгар күһэйбитэ уонна куйах кэтэн бэлэмнэммитэ биллэр.
Былыргы Францияҕа үчүгэй бэлэмнээх, эрчиллиилээх шпаганан киирсиини баһылаабыт уонна арыыйда уһун шпагалаах киһи дуэлгэ ыҥырбыт киһини хайа талбыт үөлэн кэбиһэр кыахтааҕа.
Дуэлгэ ыҥыран киһини өлөрүү төһө да куһаҕанын иһин, быстах майгылаах, кыраттан кыыһыран иһэр, бэйэлэрин кыайан туттуммат, тулуура суох, аһара баран иһэр майгылаах дьон олохтон эрдэттэн туораан биэрэн иһэллэрин хааччыйарынан дьон олоҕор, өйө-санаата сайдан бөҕөргүүрүгэр, көрсүө, сэмэй майгыланан, улахан тулууру ситиһэригэр биллэр туһаны аҕалбытын сахалар таҥара үөрэхтэрин туһамматтан ситэ сыаналаабакка сылдьабыт.
2007 сыллаахха Турция сэриилэрэ курдар боевиктарын утары улахан сэриини саҕалыылларыгар эмиэ сэт оҥорууну туһаммыттара. Сэрии саҕаланыытын тутаах биричиинэтинэн, сүрүн төрүөтүнэн курдар боевиктара Турция 12 саллаатын өлөрбүттэрин уонна 8 саллааты билиэн туппуттарын ааҕан сэриини саҕалаабыттара.
Сэт оҥоруу кыра холобурун оскуола саастаах уолаттар оҥорор быһыыларыттан булан ылыахха сөп. Манна уолаттар ортолоругар ким кыахтааҕын, баһыйарын быһаарсыы араас хайысханан, үтүрүйсүүнэн, сороҕор үгүстэр сөбүлээбэт майгыларынан эмиэ барара. Сорохтор ханнык эрэ уол баһыйан, баһылаан барарын сөбүлээбэккэлэр хайа эрэ кыра оҕону кигэн, бу оҕо онон-манан сылтахтанан, былдьаата эҥин диэн ытаан-хайаан атаҕастаммыт курдук көстөрү ситиһэрэ. Дьэ ол кэнниттэн анараа уолаттар кыра атаҕастаммыт оҕону көмүскүүр аатыран, бу уолу көмөлөөн туоратыахтарын эбэтэр кырбыахтарын да сөбө. Маннык балыйсыылаах быһаарсыылар улахан да дьон икки ардыларыгар биирдиилээн да буоллар эмиэ тахсаллар.
Сэт оҥорууну дойдулар бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриигэ киирсэргэ бэлэмнэннэхтэринэ куруук кэриэтэ тутталлар. Аан дойду бастакы сэриитин саҕаланыытыгар 1914 сыллаахха австрийскай уонна венгерскэй престол наследнигын эрцгерцогу Франц-Фердинанды Сара-евоҕа өлөрүү төрүөт буолбута. (1,202).
Сэт оҥорууну улахан сэриини саҕалааччылар эмиэ туһаналлар. 1939 сыллаахха Аан дойду иккис сэриитин саҕалаан Гитлер Польшаҕа сэриинэн саба түһэригэр, аан бастаан Польша пограничниктара саба түһүүлэрин хардары охсубуттарын дакаастыы сатаабыттара. Польша пограничниктара немецтэргэ саба түспүттэрин курдук оҥорон баран, онно эппиэттээн улахан сэриитин киллэрбитэ.
“Сэт оҥоруу” – старинный обычай, когда публично высказывалось презрение над чубствами врага, демонстрировалось злорадство над его горем, исполняемый в крайне оскорбительных тонах. Этим провоцировалось неизбежное вооруженное столкновение. Обряд “сэт оҥоруу” можно расценивать как своеобразную форму вызова. (2,168).
Былыргы сибээс суох кэмигэр ким урут бастаан этэн, айдааны таһаарбыт табар курдук көстөр эрдэҕинэ, ким урутаан куһаҕаны оҥорбутун балыйсыахха сөп этэ. Билигин информация, сибээс күүһүрэн турар кэмигэр, кырдьык табатык быһаарыллар кэмэ кэлиэн сөп этэ эрээри, балыйсыы син-биир салҕанан бара турар.
Билигин дойдулар күүһүрэннэр сууттара-сокуоннара эмиэ кытаатан, дьон бары олору тутуһалларын ирдииллэр. Аныгы демократия сокуоннара киһи быраабын көмүскүүллэр, киһини атаҕастыыры көҥүллээбэттэр, тохтотоллор. Былыргы курдук биир-бииргэ киирсиилэр аныгы сокуоннарынан эйэлээхтик быһаарсыллар кыахтаахтар, ким куһаҕаны, дьон олоҕор буортуну оҥорбут кырдьыктаах суут иннигэр турар кыахтанара сэт оҥоруу диэн былыргы үгэс хааларыгар, олоххо туттуллубатыгар тириэрдэн иһэр.
Сахалар былыргыттан билэр сэт оҥоруу диэн үөрэхтэрэ биирдиилээн дьоҥҥо билигин да туттулларын таһынан, улахан дойдулар икки ардыларыгар эмиэ туттулла сылдьыбыта. (3,17).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Новая история. Часть 2. Учебник для девятого класса средней школы. – М.: “Просвещение”, 1979. – 272 с.
2. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во “Бичик”, 1995.- 224 с.
3 Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.