Сэт суолтата

Саха дьоно Айылҕа төрүт тутулуктарын былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. Айылҕа уһун үйэлэргэ үөс-кээбит олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турарын сахалар үөрэтэн билэннэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун быһаарар үөрэҕи олохтообуттара демократия үөрэҕэр сөп түбэһэн билигин дьон туһана сылдьаллар.

Сахалар сэт үөрэҕин олус былыргы кэмнэргэ үөскэтэн олоххо киллэрбиттэрэ уонна туһана сылдьаллара улахан дойдулары үөскэтэн салайа, баһылыы сылдьыбыттарын чуолкайдык биллэрэрин тэҥэ, өй-санаа, Кут-сүр үөрэҕин  олохторугар туһаналлар.

Сэт диэн өй-санаа халыйыытыттан, сыыһа, олоххо туһата суох, айылҕаҕа куһаҕаны оҥорор хайысханы тутуспутуттан уһун кэм кэн-ниттэн биллибэтинэн тиийэн кэлэр куһаҕан, эрэй, муҥ ааттанар:

- Улуу Өктөөп өрө туруута кыайбытын кэнниттэн дьадаҥылар салайар былааһы ылан баран улахан халыйыылары үөскэппиттэрэ. Саҥа былаас олох былыргы үгэстэрин суох оҥорбутуттан 74 сыл кэнниттэн сэтэ туолан, бу былаас бэйэтэ эйэлээхтик эстибитэ.

- Оҕону кыра эрдэҕинэ сыыһа иитэн атаахтатыы улааппытын кэнниттэн кэлэр сэт туолуутун үөскэтэр. Атаах оҕо өйө-санаата түктэритик сайдарыттан бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыытыттан, үлэлээн-хамсаан туһалааҕы, ситиһиилэри оҥорбот кыахтанарын иэстэбилэ төрөппүттэри эрэйдээн өй киллэрэр. Бу өй киириитэ эрэйдээҕин атыттар көрөннөр, билэннэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн атаахтаппакка иитэргэ, үөрэтэргэ кыһаналлар.

- Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан тыллары элбэхтик саҥарарын боппотоххо, тохтоппотоххо, ол тыллар өйдөбүллэрэ үгэс буолан иҥэн хааллаҕына улаатан баран бэйэтэ оннук куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Куһаҕан тылы элбэхтик саҥарыыттан сэт үөскүүрэ итинник быһаарыллар. Сахалар “Айыы диэмэ” диэн оҕону иитэр үөрэхтэрэ ити быһаарыыга олоҕуран үөскээбит. Айыы диэн тыл оҕо арааһы, ону-маны, киһи билбэтин, оҥорботун, урут суоҕу, айыыны оҥоро сатаан, сыыһа-халты туттунан куһаҕаҥҥа түбэһиэн сөбүн улаатыннарарыттан, бэйэтэ куһаҕан тылга киирсэр.

- Киһи оҥорор быһыылара айылҕаҕа ханнык эрэ хамсааһыны таһааран былыр-былыргыттан үөскээн, олохсуйан турар тэҥнэһии балаһыанньатын уларыталлар, сыыйа-баайа аҥар өттүн диэки хамсаталлар. Ол иһин утары өттүттэн хардары хамсааһын үөскээн кэлэр. Бу киһи оҥорор быһыыларыттан үөскүүр утары хамсааһыны сахалар былыр үйэҕэ арааран билэн сэт диэн ааттаабыттар.

Сэт уһун кэмҥэ үөскээн дьайыыта сыыйа биллэр. Сэбиэскэй былаас дьон олоҕун былыргы үгэстэрин, ырыынак тутулларын суох оҥорбутуттан үөскэппит сэтэ дьайыытыттан бэйэтэ эстибитэ:

1. Үлэ былаанын толоробут, үлэһиттэргэ чэпчэтиилэри оҥоробут диэн сыалтан үлэ толоруллар былаанын кыччатан, намтатан биэрэн иһии дьон кыратык, аатыгар эрэ үлэлииллэригэр тириэрдибитэ.

2. Дьоҥҥо барыларыгар үлэ булан биэрэн үлэлэтэ сатааһыны тутуһаннар, бары мөлтөх үлэһиттэри кытта тэҥнэһэн, кинилэри үтүктэллэрин үөскэтэннэр кыратык, суолтатыгар, хамнас ылар эрэ иһин үлэлээһин дойду үрдүнэн тарҕаммыта.

3. Үөрэхтээһини сайыннарабыт диэн дьахталлары көҥүллэринэн ыытыыттан бэйэлэрэ талбыттарынан эргэ тахсыылара олоҕуран элбэх ыарыһахтары, сүрэҕэ суох дьадаҥылары төрөтүүлэриттэн кыайа-хото үлэлиир дьон быста аҕыйаабыттара.

4. Үлэ уонна хамнас тутулуктарын, ырыынак сокуоннарын суох оҥорууттан үөскээбит сэт дьайыытыттан бары үлэ көрүҥнэрэ хаалан, ньиэби уонна гааһы хостооһун эрэ биэрэр барыһа хаалбытыттан Аан дойдуга олор сыаналара түспүтүгэр Сэбиэскэй Сойуус эстибитэ.

Айылҕаҕа “глобальное потепление” диэн салгын, уу итийиитэ үөскээһинэ дьон оҥорор, тутар үлэлэриттэн-хамнастарыттан үөскүүр уонна сэт дьайыыта диэн ааттанар. Бу дьон айылҕаҕа оҥорбут ула-рытыыларыгар утары хайысхалаах хамсааһын субу кэмҥэ үөскээ-битин бэлиэтэ буолар. Ол аата киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыларыгар сөп түбэһэр туох эрэ эппиэт хайаан да тиийэн кэлиэхтээҕин сахалар билэллэр, ол иһин оҥорор быһыыларыгар олус улаханнык сэрэнэри, сэт үөрэҕин үөскэтэннэр ситиһэллэр.

Сэттэн үөскүүр хамсааһыннартан биир эмэ үчүгэй, онтон үгүстэрэ куһаҕан буолан тахсыахтарын сөп. Бу хамсааһын үчүгэй буоллаҕына дьоҥҥо туһаны, үчүгэйи оҥорор, онтон куһаҕан үөскээтэҕинэ ал-дьатыы тахсан  кэлэрэ кэһэйиини аҕалар.

“Үчүгэйи оҥоруу үчүгэйинэн эргийэр” диэн этии киһи оҥорор быһыыларын быһааран кэлэр эппиэт хайдах көрүҥнэнэрин биллэрэр. Бу этии киһи олоҕор ситиһэ сатыыр сыалын, тугу оҥоруохтааҕын чуолкайдык быһааран биэрэр. Киһи үчүгэйи элбэхтик оҥордоҕуна бэйэтигэр, олоҕор үчүгэй эргийэн кэлэрин үөскэтэр.

Саха дьонун олохторун сыалынан Айылҕа биэрбит олоҕун киһилии, эйэлээхтик, иллээхтик олоруу, үлэни, үөрэҕи сайыннарыы, кэн-чээри ыччаты иитэн, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн Сир үрдүгэр олох салгыы сайдан, иннин диэки баран иһиитин ситиһии буолар. Олоҕу киһилии олорорго өй-санаа, Кут-сүр үөрэҕэ этэрин тутуһуу, ити үөрэҕи кыра эрдэхтэн баһылаан кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүгэр-санаа-ларыгар иҥэрии уонна үлэни-хамнаһы сайыннарыы, тупсарыы, айылҕаны харыстааһын хайаан даҕаны ирдэнэллэр.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн дьон олоҕун сыалыгар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары оҥоруу айыыны, киһи оҥорбот быһыы-ларын оҥоруунан ааҕыллан улахан сэрэхтээх буолууну эрэйэр. Киһи үйэтин тухары оҥорбут куһаҕан быһыылара, айыылара ыраастанан, көҕүрээн испэтэхтэринэ, мунньуллан ыараан иһэллэрин тэҥэ, оҥорор быһыыларын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиэхтэрин сөп.

Кыра айыыны оҥоруу үчүгэй быһыыны оҥордоххо эбэтэр сыыһаны оҥорбуту билинэн көннөрдөххө сотуллан, тэҥнэнэн, ыраастанан биэрэн иһэллэриттэн умнуллан, симэлийэн истэхтэринэ табыллар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын куһаҕан санаа-лартан куруук ыраастана, көҕүрэтэ сылдьарын ирдиирэ үчүгэй быһыылар элбииллэрин үөскэтэргэ аналланар.

Кут-сүр үөрэҕэ, киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥорбута барыта, ханнык эрэ кэм­нээҕин-кэрдиистээҕин мэлдьи өйдөтөр. Киһи өйө-санаата ханнык, куһаҕан да, үчүгэй да быһыылары оҥорбутун барыларын үгэс оҥостон уурунан уонна онтун хатылаан оҥорон иһэр оҥоруулааҕынан быһаарыллар. Куһаҕан быһыылары оҥоро турар оҕону, киһини аахайбатахха, тохтоппотоххо өссө улахан, ыарахан, ыар, куһаҕан быһыылары оҥорууга тиийэн хаалыан сөп. Куһаҕан быһыылары оҥоруу хайаан да хааччахтаннаҕына, эрдэттэн тохтотулуннаҕына эрэ табыллар, үчүгэй быһыылар элбиир кыахтаналлар. Сахалар “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсы-бат” диэн этиилэрэ итини бигэргэтэр.

Киһи ханна да сырыттаҕына, олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр туох эмэ сыыһаны-халтыны оҥороору гыммыта барыта: “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сэрэтэр бобууланара уонна күрүөлэнэрэ, хааччахтанара табыллар. Элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр диэни былыргылар билэллэр. (1,13).

Сир үрдүгэр туох барыта, төгүрүччү өттүттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турарын быһыытынан, хайа да өттүгэр аһара баран хаалыы куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолар. Куһаҕан аһара барыыта ынырык куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ, онтон үчүгэй аһара барыыта ынырык үчүгэйи үөскэтэрэ, бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэллэрэ кэлэн эрэрин сахалар эрдэттэн билэллэрин икки өрүттээх өйдөбүллээх ынырык диэн тыл биллэрэр.

Хас биирдии киһи барыта тугу эмэни оҥорору­гар сөптөөх кээмэйин билэн, хайа да өттүгэр аһара барбат гына тут­туохтаах. Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта, дьыалата үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арахсалларыттан, икки аҥы хайысхалаахтарыттан тэҥнэһиини үөскэтэр быһыы балар икки ардыларынан, ортотунан баран истэҕинэ таба буолан туһата улаатар.

Саха дьоно өйдөрө-санаалара сайдан үс дойдуну айыыларыгар туох барыта ортотунан буолара табыллар диэн быһаарыыны тутуһан Орто дойдуну, дьон олорор сирин олохтообуттар. Үөһээ дойдуга туох үчүгэй баара барыта мунньуллар диэн быһаччы ылынан баран, Аллараа дойдуга араас абааһылары, ыарыылары, куһаҕаны мунньан, Орто дойдуттан суох оҥоро, тэйитэ сатаабыттар. Бу тэйитэ сатааһын дьон өйүн-санаатын үчүгэй буолуу, үчүгэйи оҥоруу диэки салайа-рынан сайдыыны, тупсууну, үчүгэй киһи буолууну ситиһэллэригэр улаханнык туһалаан Христос таҥара үөрэҕэр көмөлөспүт.

Үчүгэй киһи таҥара үөрэхтэрэ дьоҥҥо үчүгэй киһи буолуу, үчүгэйи оҥоруу диэки өйдөрө-санаалара салаллыытын үөскэтэн дьон билигин, 2000 сыллар кэннилэриттэн үчүгэй киһи буолууну бары кэриэтэ ситистилэр. Дьон баҕа санааларын толорон үчүгэй киһи буолууну ситиспиттэрин кэннэ салгыы сайдалларын, айылҕаны харыстыыллара улаатарын туһугар саҥа “Харыстас” уонна Үрүҥ Күн таҥаралар сайдар кэмнэрэ тиийэн кэллэ.

Сэт диэн айылҕа уонна киһи бииргэ олорууларыгар хайаан да тутуһуохтаах үөрэхтэрэ буолар. Бу үөрэх этэрин хайа да өттүгэр халбаҥнаабакка тутуһуу киһи Айылҕаны кытта атааннаспакка биир тылы булунан эйэлээхтик олороругар кыах биэрэр. (2,168).

Сэт өйдөбүллэрэ “ли” диэн былыргы кытайдар фи­лософскай көрүүлэригэр маарынныыллар уонна икки чааска арахсаллар:

1. Сэт-сэмэ.

2. Сэт-сэлээн.

Айылҕаҕа туох барыта олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан тураллар. Сэт-сэмэ диэн көрдөбүл уонна сэт-сэлээн диэн ирдэбил киһи оҥорор быһыыларыттан үөскээн тахсар хамсааһыннары аһара ыыппакка тохтотон айылҕаҕа уһун үйэлэргэ олоҕун булуммут тэҥнэһиини оннугар түһэрэн биэрэргэ аналлаахтар.

Айыыны оҥорор, сиэри-майгыны билиммэт киһини дьон сэмэлиир. Сэмэлиир, сөбүлээбэт тыл ыарахан буолар, ити тыл айыыны оҥорор киһи чөлүн алдьатар. Оччоҕо бу киһи кута-сүрэ дьайга туттарыллар. Ону дьон тылынан сэт суола арыллыыта дииллэр. Букатын сиэрэ суох барбыт киһини айылҕа иэстэһэр. Итинник сэккэ түбэспит киһи удьуор быһыытынан кэхтэр. (3,157).

Сиэргэ баппат ыар айыыны оҥоруу сэт туолуутугар тириэрдэр. Са­халар өйдөбүллэринэн сэт быраабылаларын уонна сокуоннарын тутуспат киһи киһи буолбатах. Сэттэрэ туолбут дьон төрүөхтэрэ төннөрүттэн, “Төннүбүт төрүөх” диэн сиэргэ баппат майгылаах, түктэри өйдөөх-­санаалаах, киһи буолбатах киһи үөскээн хаалыан сөп. Кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан киһи төрдө, өбүгэлэриттэн бэриллэр өйө-санаата буор кута буолар. Араас айыылары оҥоруулар киһи ийэ кутугар мунньустан иһэллэриттэн өйү-санааны уларытаннар куһаҕан үөрүйэхтэр үөскээн буор кукка кубулуйан хаалыахтарын сөп.

Айыы мунньуллан ыараан иһэрин бэлиэтээн “Ат таппат айыыта, оҕус таппат буруйа” диэн этиини туһаналлар. Итиннэ эбии олус элбээн ыараабыт айыыны: “Буор уйбат буруйа” диэн этэллэр. Айыылаах киһи буор кута ыараан, майгына уларыйан кэнэҕэски көлүөнэтигэр бэриллэн иһэллэр. Ол иһин элбэх айыыны оҥорон сэттэрэ туолбут дьоҥҥо төннүбүт төрүөх үөскээн кэлиэн сөп.

Сахалар төннүбүт төрүөх туһунан өйдөбүллэрэ билигин Россияҕа улахан айдааннары таһаартыыр элбэх киһини өлөртүүр маньяктар оҥо­рор түктэри быһыыларыгар сөп түбэһэллэр. Е.Самовичев диэн учуонай быһаарарынан маньяк диэн киһи киэбин кэтэ сылдьар дьиикэй кыыл буолар. (4,57). Маннык турукка тиийбит киһи өйө-санаата сорох кэм­нэргэ тосту уларыйан дьиикэй кыыл кэбин кэтэн ыларын былыргы кэпсээн­нэргэ кэпсэнэр “оборотеннар” диэн абааһы курдук буолан ылар дьон бааллара бигэргэтэллэр.

Сэтэ туолбут киһи төрөтөр оҕолорун өйдөрө-санаалара түктэри буолуута, кини бэйэтин үйэтигэр оҥорбут айыылара ийэ кутугар мун­ньуллан бараннар салгыы үөрүйэҕи үөскэттэхтэринэ буор кукка уларыйан оҕолоругар бэриллэн иһэллэриттэн тахсар. Айыы­лаах-харалаах киһи олоҕун устата мунньубут куһаҕан айыылара оҕоло-ругар, онтон сиэннэригэр буор кутун кытта салгыы бэриллэн иһэллэрин Кут­-сүр үөрэҕэ быһаарар. Улаханнык баттаммыт, атаҕастаммыт кырдьаҕас, күүстээх санаалаах киһи кыраатаҕына буруйдаах киһиэхэ кырыыс тиийэн сэт эмиэ үөскүүр. (2,171).

Кырыыс этиитэ Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонугар олоҕурар. Билигин атаҕастаммыт киһи сотору кэминэн анараа киһитиниин хайаан даҕаны тэҥнэһиэхтээхтэрин өйдөтөр. Саха тылын быһаарыылаах тыл­дьыта сэти маннык быһаарар: “Урукку өйдөбүлүнэн туох эмэ айыыны, сыыһаны оҥорбут мүччүрүйбэт иэстэбилэ. Эһиги да хара дьай быһыыгыт сэтэ туоллаҕа дии”. (5,175).

Киһи олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр сахалар итэҕэллэрин, таҥара, Кут-сүр үөрэхтэрин умнуу түмүгэр советскай үйэҕэ үөскээбит дьон үйэлэрин тухары оҥорбут хара айыылара таах хаалан, умнуллан, суох буолан иһэллэрин курдук саныырга үөрэммиттэр. Былыргы сахалар итэҕэллэринэн оҥоруллу­бут сэт, ол аата олус ыар хара айыылар, тоҕус көлүөнэ тухары ирдэ­нэллэр. Киһи бэйэтин олоҕор араас суол быһылааннарга түбэһиитэ туох даҕаны олоҕо суох буолбат диэн этэллэр. Ордук эдэрдэр, үүнэн иһэр ыччаттар быстахтык быһыыланыылара элбээһинэ бэйэлэрин төрүччүлэрин, төрөппүттэрэ тугу оҥорбуттарын үчүгэйдик үөрэтэн көрөллөрүн эрэйэр.

Урукку да кэмнэргэ оҥоруллубут хара айыылар ыраастаналлара ирдэнэр. Ыраастаммыт хара айыы умнуллара түргэтиир. Ол курдук, революция уонна гражданскай сэрии, репрессия кэмигэр, эрдэтээҕи көлүөнэлэр оҥорбут ыар айыылара, элбэх дьону өлөртөөһүннэрэ, сэттэрэ эдэр көлүөнэлэриттэн ирдэнэр диэн былыргы Кут-сүр үөрэҕин быһаарыыта, билиҥҥи Россия дьонун олохторугар сабыдыалы оҥоро-ро биллэр буолла. Эдэр көлүөнэлэр өй-санаа өттүнэн мөлтөөһүн-нэрин сэт туолуутун кытта сибээстээтэх­хэ, араас өрө турууларга, гражданскай сэриигэ, репрессийэлэргэ оҥоруллубут ыар быһыылар сабыдыаллара биллэр. Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ олус табата, олоххо туһалааҕа быһаарыллар.

Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар, ол иһин өй-санаа үөрэҕин дириҥник баһылаабыттар. Кинилэр киһи олоҕун чахчы дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн “Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар” диэн олохсуйбут өйдөбүллэрэ буолар. (6,46). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун атаахтык иитэннэр, үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күү-лэйдэтэ сырытынна­раннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөөн иһэл-лэриттэн баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээн көрө сылдьаллара олук буолбут.

Е.Д.Андросов баай дьон Оруоһуттар олохторун дириҥник үөрэппит. Кинилэр түөрт көлүөнэ устата киэҥник тарҕанан сайдан, байан-тайан бараннар мөлтөөн, дьадайан барбыттар. (7,110).

Үгүс баай дьон баайдарын-малларын элбэтэ сатаан үгүс аһара барыы­лары туһанан кыра, үлэһит дьону элбэхтик атаҕастыыллара-баттыыллара бы­лыргыттан биллэр. Үгүс дьон хомойбут, хоргуппут санаалара кинилэр­гэ мунньустан сэти үөскэтэрэ кэлэр көлүөнэлэригэр охсууну оҥорорун Кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

- Ордук сананыма, олус туттума,- Аабый Дархан тойон эрин сэрэп­питэ,- сэттээх-сэлээннээх буолуо. (8,21). Былыргы остуоруйа кэп­сээн сэрэтиитэ олоххо киириитэ саха дьонугар олус ыар түмүк-тэмми­тин бары билэбит. Салайар, баһылыыр тойоттор быстахтык быһыыла­нан сэттээх дьыалалары оҥоруулара ордук ыар содулланан тах­саллар. Маннык быһаарыы салайааччылартан тутулуктанар элбэх киһини тойон сэтэ барыларын хаарыйарыгар олоҕурар.

“Дьону ыар санааҕа түһэрэр куһаҕан быһыылары, айыыны оҥосту­батаҕым. Эһиги эмиэ оҥорумаарыҥ!” - диэн былыргы сахалар бэйэ-лэрин кэлэр көлүөнэлэригэр кэриэстэрин этэллэр эбит. Былыргы дьон киһи бэйэтин үйэ­тигэр тугу оҥорбута барыта, кини кутугар-сүрүгэр суруллан, буор кутун үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин билэллэриттэн, кэлэр көлүөнэ ыч­чаттара дьоллоохтук олороллоругар ис сүрэхтэриттэн баҕаралларын бэлиэтинэн бэйэлэрин олохторугар куһаҕан айыыны оҥорбокко кыһаналлара буолар. Куһаҕан айыыны оҥоруу киһиэхэ үөрүйэҕи үөскэтэн кэбистэҕинэ оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы бэриллэн иһэрин Кут-сүр үөрэҕин баһылаан быһаараннар, бэйэлэрэ үйэлэрин тухары оҥорбокко кыһаналлар.

Кырдьаҕас көлүөнэ дьоно, саҥа үүнэн иһэр оҕолоругар бэйэлэрин олохторун салҕааччыларга, ыраас, айыы-хара сыстыбатах куттарын-сүрдэрин биэрэннэр киһи буолууну ситиһэллэрин түргэтэтэллэр, уонна алдьамматах, буорту буолбатах айылҕаны хааллараллар, оҕолорун салгыы олохторугар дьиҥнээх сырдык ыраны баҕараллара быһаарыллар.

Айылҕаҕа туох баара барыта уһун үйэлэргэ үөскээбит тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турарынан киһи тугу эмэ оҥорбута барыта мунньуллан айылҕаны утары хайысхалаах хамсааһын, сэт үөскүүрүгэр тириэрдэр. Сэт үөскээтэҕинэ иэстэбил тиийэн кэлэр. Билигин дьон үлэлэрин-хамнастарын дьайыытыттан халлаан сылыйан иһиититтэн үйэлэргэ мунньуллубут муустар ууллууларыттан сиргэ уу эбиллиитэ кэлэн иһэр. Ол аата дьон айылҕаҕа уларыйыылары киллэрэн, киртитэн сэти үөскэппиттэриттэн утары хайысхалаах хам-сааһын, иэстэбил үөскээн тахсан уу эбиллиитэ, айылҕа бэйэтин ыраастаныыта тиийэн кэлэрэ чугаһаата.

Айылҕаҕа дьон үлэлээн-хамсаан оҥорбут дьайыыларыттан үөскээбит утары хайысхалаах хамсааһын, сэт үөскээбитэ билигин халлаан сылыйыытыттан биллэр буолла. (9,5).

Туһаныллыбыт литература.

1. “Илин” сурунаал. 1997. 1-2 N-рэ.

2. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во “Бичик”, 1995.- 224 с.

3. Л.А.Афанасьев - Тэрис. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: “Ситим” КИФ.  1993.- 184 с.

4. Модестов Н.С. Маньяки. Слепая смерть. Хроника серийных убий­ств. - Москва: Изд-во “Надежда-1”, 1997.- 288 с.

5. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев ре­дакциятынан - Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.-     264 с.

6. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Уни­верситета, 1911.- 144 с.

7. Е.Д.Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 2000.- 288 с.

8. Далан.  Тыгын Дархан. Дьокуускай:  Кинигэ изд. 1993.- 510 с.

9. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.