Сэт үөрэҕэ

Сахаларга сэт диэн тылтан үөскээбит сэттэ ахсаан өйгө-санааҕа олус дириҥ дьайыылаах. Сэттэ ахсаан сэттээх ахсаан. “Сэттэни ылыы” диэн кэһэйии сэттэ ахсаантан уонна сэттэн тиийэн кэлиэн сөп.

Сэт диэн урукку өйдөбүлүнэн туох эмэ айыыны, сыыһаны оҥорбут мүччүрүйбэт иэстэбилэ. (1,175).

Сэт диэн тылтан саха дьоно бары сэрэнэллэр. Сэт диэн айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун быһаарар, ону тутуһуннарар аналлаах тыл буолар. Киһи оҥорор быһыыларыттан сэт үөскээн тахсарын сахалар билэллэр. Киһи оҥорор араас быһыыларыттан айылҕаҕа уларыйыылар тахсаннар хардары, онно эппиэттиир, утары хайысхалаах хамсааһын, сэт үөскээн тахсарын уонна иэстэбилэ тиийэн кэлэрин сахалар былыр үйэттэн билэллэрин биллэрэр.

Сэт оҥоруу диэни былыргылар туһаналлар эбит. Кыаҕа кыра, тулуура аҕыйах киһини кыйахалаан, кыыһырдан, сыыһа тутуннаран тугу эмэ сыыһаны, куһаҕаны оҥотторуу итинник ааттанар. Ол куһаҕан быһыыны оҥоруу кэнниттэн иэстэбили оҥоруохха сөп буоларын туһанааччылар бааллар.

“Сэттэни ылыы” диэн туохтан эрэ, сыыһа туттууттан кэһэйии ааттанар. Сэт үөрэҕэ диэн киһи бэйэтэ тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан, киһиргиириттэн сыыһа-халты туттунан оҥорбут быһыыларыттан кэһэйдэҕинэ сыыһатын дьэ билэн, онтон үөрэниитэ, үөрэҕи ылынара, оҥорор быһыытын көннөрүүтэ, тупсарыыта ааттанар.

“Сэттэҕин ылыаҥ” диэн киһини маннык оҥордоххуна кэһэйиэҥ диэн эрдэттэн сэрэтии, сыыһа туттунарыттан харыстааһын ааттанар. Бу оҥорор быһыыта сыыһатын, туох эрэ куһаҕаннааҕын билэ-билэ, соруйан оҥорор киһини эрдэттэн сэрэтэ сатааһын буолар.

“Сэттээх” диэн айылҕа тэҥнэһэн туруута хамсаан туох эрэ уларыйыы буоларын этэллэр, онтон сэрэтэллэр. “Сэттээх быһыыны оҥорума” диэн аналлаах үөрэх баар. Саҥаны айыыны оҥоруу олоххо улахан уларыйыылары киллэриитэ сэти үөскэтиэн сөп. Айыы диэн киһи оҥорбот, билбэт быһыыта буоларынан туох содул үөскээн тахсара биллибэтинэн аһара сэрэхтээх быһыыга киирсэр.

Холобурга, үгүс араас бултаах, балыктаах күөлгэ элбэх туристары сырытыннараары, барыс киирэрин элбэтээри бырдахтарын барытын дьаатынан эмтээн суох оҥорон кэбиспиттэрин кэнниттэн булда да, балыктара да суох буола эстэн хаалбыттар. Үтүөкэн күөл ким да сылдьыбат кураанах сиригэр кубулуйан хаалбыт.

Сахалар нууччалардааҕар лаппа уһун үйэлээх омуктар. Саҥа эра буолуо 500 тыһыынча сыл иннигэр Геродот диэн гректэр биллэр үөрэхтээхтэрэ сакалар ханна олороллорун ыйан суруйбута биллэр. Ол иһин тохсус үйэҕэ “русы” диэн аатынан сурукка киирбиттэрэ биллэр аныгы нууччалар төрүттэрэ украинецтар эдэр омукка киирсэллэр. “Семь раз отмерь, потом отрежь” диэн нууччалыы этии “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн сахалыы этииттэн үөскээбитэ олус былыргы кэмнэртэн сэт үөрэҕэ баарынан чуолкайданан сахалар кырдьаҕас омуктарын быһаарар. Бу этии киһи тугу эмэ оҥороругар улаханнык сэрэнэригэр ыҥырыы буолар.

Сэттэни ылыы диэн сахалыы өйдөбүл сэт туолуутун кытта сибээстээҕиттэн, бу этии сахалыы буолара чуолкайдык дакаастанар. Ыксаан, тиэтэйэн сэттэтэ мээрэйдээбэккэ эрэ тугу эмэ оҥоро охсубут кэннэ табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбэҕиттэн сэти үөскэтэрэ, киһи бэйэтэ кэһэйэрэ, бу этии төрүөтүнэн буолбут.

Өй-санаа сэттэтэ хос-хос хатыланнаҕына күүһүрэн, умнуллубат буолан үгэскэ кубулуйан иһэриттэн ордук улахан тутулуктанан тахсарын уонна киһи оҥорор быһыытын уларыйыытын быһаарар ахсаанынан сахаларга сэттэ, сэттээх ахсаан буолар.

Саха дьоно олус былыргы кэмнэртэн киһи оҥорор быһыыла-рыттан айылҕаҕа уларыйыылар тахсалларын арааран билэн сэт үөрэ-ҕин олохтообуттар. Киһи оҥорор бары быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан түбэстэҕинэ эрэ сэти үөскэппэтин сахалар билэн олохторугар туһаналлар.

“Туох барыта үһүстээх” диэн сахалар этиилэригэр сөп түбэһиннэрэн үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны тус-туспа араараары уонна итилэр икки ардыларынан сөп түбэһии үһүс өрүтэ баарын арыйан үс дойдуну үөскэппиттэр. Сахалар бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара, ити быһаарыыга олоҕурар.

Христианскай таҥара дьиэтэ үчүгэйи Ырай диэн ааттаан, онон ымсыырдан уонна куһаҕаннар мунньустар Аллараа дойдуларын айан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны тус-туспа араартаан үчүгэйи элбэтэргэ туһана сатыыра өй-санаа уларыйарыгар, солбуйсан биэрэрэ тиийэн кэлэригэр сөп түбэспэт. Санааны маннык икки аҥы араарыы, бу кэмҥэ куһаҕан диэн ааттана сылдьыбыт, төһө эрэ кэминэн көнөн, тупсан үчүгэй буолан тахсарын суох оҥоруу буолар.

Айылҕа төрүт тутулугун “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии сүрүн суолтатын таба өйдөөн олоххо туһаныы сэт үөрэҕин арыйбыт. Олоххо хайа эрэ аҥар өттүн диэки халыйыы үөскээтэҕинэ, олоҕурбут тэҥнэһиини хамсаттаҕына хайаан да хардары өттүттэн утары ха-йысхалаах хамсааһын тахсан кэлэн урукку оннугар төннөрө сатаа-һыны үөскэтэр. Бу хардары хамсааһын сэт диэн ааттанар.

Даоцизм и конфуцианство относились к принципам “ли” далеко не адекватно, но в них, впрочем, как и в “сэт”, сквозит стремление к гармонии в отношениях людей, между человеком и природой. У якутов индивид, не придерживающийся установок “сэт”, не человек. (2,169). Бу быһаарыы киһи буолуу үөрэҕэ уонна киһилии быһыыланыы олоххо киириитэ сэт үөрэҕиттэн тутулуктааҕын биллэрэр.

Сахаларга өй-санаа үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын сэт үөрэҕэ баара уонна билигин даҕаны туһанылла сылдьара биллэрэр. Киһи оҥорор быһыыларыттан айылҕаҕа үөскүүр утары хайысхалаах хамсааһын сэти үөскэтэр. Саха дьоно айылҕаҕа улары-йыылар таҕыстахтарына халлаан сылыйыытыттан уу эбиллиитэ үөскүүрэ улахан содулу аҕаларын уонна дьоҥҥо иэстэбили үөскэ-тэллэрин билэллэриттэн бэйэлэрэ сэттээх быһыылары оҥорботтор, ону тэҥэ, оҕолорун олору оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэр.

Сэт үөрэҕэ дьону кэһэтэн үөрэтэр үөрэх. Ол аата киһи оҥорбут быһыыларыттан кэлэр сэттэн, содултан бэйэтэ кэһэйиитэ, бу үөрэҕи төрүттээбит. Сэт үөрэҕин аналынан дьону эрдэттэн сэрэтии, маннык сыыһалары оҥорума, бэйэҥ кэһэйиэҥ диэн үөрэтии буолар.

Уһун үйэлэргэ сахалар киһи оҥорор быһыыларыттан; мутукчалаах мастары тутууга, оттукка туһанаары кэрдэриттэн уонна уоту сэрэҕэ суох киэҥник туһанарыттан айылҕаҕа уларыйыылар, хамсааһыннар тахсалларын арааран билэн сэт үөрэҕин олохтоон туһана сылдьаллар.

Сэт үөрэҕэ икки чааска арахсар:

1. Сэт-сэмэ. Киһи оҥорор быһыытыгар сыыһа-халты туттунуута, куһаҕаны оҥоруута улахан содула суох аастаҕына уонна киһи бэйэтин кыаҕынан көннөрөр кыахтаннаҕына сэт-сэмэ туттуллар, араас көрдөбүллэр үөскээн тахсаллар. Аныгы үөрэҕинэн сэт-сэмэ дьайыыта административнай буруйу оҥорууга сөп түбэһэр.

2. Сэт-сэлээн. Киһи оҥорор быһыылара улахан ночооту, содулу, куһаҕаны, алдьатыыны оҥордохторуна ирдэбил уонна иэстэбил үөс-кээн тахсалларыгар тириэрдэллэр. Билигин сэт-сэлээн туолуута киһи уголовнай буруйу оҥоруутугар тэҥнэнэр.

Бу икки чаастары арыыйда дириҥник ырытан көрүөхпүт: 

1. Сэт-сэмэ. Уоран, ким да билбэтинэн оҥоруохха сөптөөх быһыылартан сэт-сэмэ үөскүүр. Холобурга, улаатан эрэр оҕо ким да билбэтинэн табаах тарда сылдьарын сэмэлиэххэ, тохтото сатыахха, табаах куһаҕанын үөрэтиэххэ сөп. Үөһээттэн ыстаҥалыыр оҕону атаххын өлөрүөҥ диэн этэн үөрэтии улаханнык туһалыыр.

Сахалар “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн этиилэрэ кыра, улахан содула суох сыыһаны-халтыны, куһаҕаны да киһи оҥорон кэбиһэрин билинэр. Киһи быһыытын аһара барбат эрээри, дьоҥҥо куһаҕаны оҥорор быһыылары сэт-сэмэ көннөрөр кыахтаах. Дьоҥҥо куһаҕаны санааһын элбэхтик хатыланан үгэһи үөскэттэҕинэ, киһи бэйэтэ оннук куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн сэт үөрэҕэ сэрэтэр.

Киһи олоҕун устата сэт-сэмэ ыйыыларын, көрдөбүллэрин билэрэ, тутуһара олох көрдөбүлэ буолар. Сэт-сэмэ ыйыылара киһи куһаҕан быһыыны оҥорорун эрдэттэн тохтоторго аналлаахтар.

Сэт-сэмэ ыйыыларын толорбот киһи туохха эмэ түбэһэн бэйэтэ кэһэйэрин тэҥэ, сэмэҕэ, мөҕүүгэ, атыттар туоратыыларыгар түбэһиэн сөп. Киһи оҥорор быһыыларын туһунан атын дьон тугу этэллэрин саха дьоно истэллэр, толороллор. “Дьон тугу этиэхтэрэй?” диэн ыйы-тыыны куруук оҥоро сылдьаллар уонна оҥорор быһыылара хайдах буолан тахсыахтарын сөбүн эрдэттэн сыаналыыллар.

Сэт-сэмэ диэн аныгы өйдөбүлүнэн административнай буруйдар диэн ааттаналлар. Оҥорбут буруй иһин сэмэлээһин, мөҕүү, ночооту төлөөһүн, ыстараап курдук араас көрдөбүллэр туттуллуохтарын сөп.

2. Сэт-сэлээн диэн киһи оҥорбут быһыыта, саҥаны айыыта улахан ночооту, айылҕаҕа уларыйыыны, хамсааһыны киллэрдэҕинэ ааттанар. Сэт-сэлээн үөскээтэҕинэ ирдэбил иэстэбилгэ кубулуйар. Ойуурга баһаары ыытан кэбиспит киһи тахсыбыт ночооту төлүүрэ ирдэбил иэстэбили үөскэтэрин биллэрэр. Иэстэбил төһөнөн улаатан, кытаатан биэрдэҕинэ уонна уһаабакка эрэ кэллэҕинэ дьон сэрэхтэрэ эмиэ улаатан биэрэрин, харыстыыр санаалара киирэрин сэт үөрэҕэ тутуһар.

Айанныыр массыыналары барыларын ыган, хаайан туран страховкалааһын дьон аһара барар санааларын көҥүл ыытан, сэрэхтэрин кыччатан абаарыйалар ордук элбииллэригэр тириэрдэр. Массыына абаарыйатын үөскэппит киһи таһаарбыт ночоотун барытын бэйэтэ уйунара, эрэйдэнэ түһэн төлүүрэ суолга сэрэхтээх буоларын лаппа улаатыннарарыттан абаарыйалар биллэрдик аҕыйыа этилэр. Абаарыйаттан тахсыбыт ночооту барытын бэйэлэрэ төлүүр суоппардар сэрэхтэрэ, массыыналарын харыстыыр санаалара лаппа улаатарыттан айанныыллара бытааран, суол быраабылаларын тутуһалларыттан үгүс абаарыйалар тахсыа суоҕа этилэр.

Ыган, хаайан массыыналары барыларын страховкалааһын суолга абаарыйалар тахсыыларын аҕыйаппат, ол курдук эрдэттэн оҥоруллар страховка суоппардар бэйэлэрэ улаханнык кыһанан сэрэхтээхтик айанныылларын кыччатан, төттөрүтүн оҥорон элбиирин үөскэтэр.

Куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥоруу куһаҕан үөрүйэҕи үөскэттэҕинэ киһи сэттээх быһыылары оҥоруон сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык быһыылар сэти үөскэтэллэрин билэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтиини тутуһан ситиһэр. Сэттээх быһыылары оҥоруу сэт-сэлээн туолуутугар, ирдэбил кэлиитигэр тириэрдэрин киһи барыта билиэ этэ.

“Эстэр ыал сүөһүтэ харсыһыылаах” диэн сахалар өс хоһоонноро эдэрдэр иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ атаахтатыы, маанылааһын өттүгэр халыйан хааллаҕына, өйдөрө-санаалара туруга суох буолан аһара бараллара үксээн этиһэллэрэ, охсуһаллара, өлөрсөллөрө элбээн ахсааннара аҕыйаан, аан маҥнай биирдиилээн аймахтар, онтон омук барыта эстиигэ тиийиитин биллэрэр олус дириҥ суолталаах.

Сэт-сэлээн туолуута кэлиитигэр дьон кырыктара улаатан сэрии буолуон сөп. Оҕолор араас кыыллары эрэйдииллэрэ, накаастыыллара билигин элбээтэ, сир аайы бэлиэтэнэр буолла. Оҕону аһара атаахтатан, маанылаан иитии тулуура суоҕун улаатыннаран ону-маны, буолары-буолбаты оҥоро сатыырын элбэтэр. Аныгы дьон кыра да тулуура суохтарыттан, туттунар күүстэрэ кыратыттан кыыһырса тү-һээт куукуна быһаҕынан киирсэн кэбиһиилэрэ өлөрсүүлэргэ тириэрдэр. Кыра да массыына абаарыйатын кэнниттэн дьон охсуһа сатыыллара тулуура суохтара аһара улааппытын биллэрэр.

Киһи тугу; үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥорбута оҥорбутун кэнниттэн эрэ биллэн тахсара олох уустуктарын, өй-санаа хойутаан көнөрүн үөскэтэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык быһыы куһаҕан буоларын арааран билэ үөрэннэҕинэ уонна олору оҥорботоҕуна үчүгэйи оҥороро элбиирин сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар.

Бары сокуоннарга киһи куһаҕан санаатыгар буолбакка, оҥорбут быһыыларыгар эрэ эппиэттиир. Аныгы үөрэҕинэн сэт-сэлээн диэн уголовнай эппиэтинэскэ сөп түбэһэр улахан буруйу оҥоруу буолар. 

Киһи үгүс куһаҕаны оҥоруута сыыһа-халты туттунан кэбиһэриттэн үөскээн тахсаллар. Сэт үөрэҕэ киһини сыыһа-халты туттубат буолууга иитэр, үөрэтэр аналлаах, ол иһин эрдэттэн сэрэнэрин улаатыннарар. Бу үөрэх олоххо үөскүүр холобурдары быһаччы туһанарыттан оҕоҕо, киһиэхэ ордук тиийимтиэ дьайыылаах.

Куһаҕан, ночооту таһаарбыт быһыыны оҥоруу кэнниттэн тиийэн кэлэр ирдэбил уонна иэстэбил сэт оҥорбут хамсааһынын төнүннэрэн, тэҥнэһиини оннугар түһэрэн биэрэргэ аналланаллар. Бу быһыылар хайалара да сөптөөх кээмэйи аһара барыа суохтаахтар, оҥоруллубут быһыыга тэҥнэһэллэрэ эрэйиллэр.

Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕо үчүгэйи оҥоробун диэн сыыһа санаатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ элбээн хаалыан сөп. Сахалар оҕо өйө-санаата сайдан иһэр уратытын билэллэриттэн аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны оҕо билэрин ситиһэллэр, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи оҕо иитиитигэр туһаналлар. Оҕо аҕыйах ахсааннаах биллэр куһаҕаннары оҥорбот буоларга үөрэнэрэ, онтон бобуута суоҕу барытын хаһан баҕарар оҥоруон сөбө билии чуолкайданарын үөскэтэр.

“Туох бобуллубатын барытын оҥоруохха сөп” диэн этии киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитин олоххо киллэрэргэ аналлаах. Сэт үөрэҕэ араас бобуулары дьон холобурдарыттан, оҥорбут быһыыларыттан ылан үөскэтэринэн уонна араас бобуулар аҕыйахтарыттан туһата биллэрдик улаатар. Билигин араас бобуулар бары сокуоннарга суруллан сылдьалларын үөрэхтээх дьон тутуһаллар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын аан маҥнай биллэҕинэ уонна олору оҥорбот буолууга үөрэннэҕинэ өйө-санаата үчүгэйи оҥоруу диэки салалларын сахалар оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһана сылдьаллар. (2,12).

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев ре­дакциятынан - Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

2. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн. Итэҕэл.