Сүрэхтээх
Сүрэх диэн тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар тутаах уорган буолар. Киһи хаһан да тохтообокко, сынньанан да ылбакка хаанын хачайдыыр уорганын сүрэх диэн ааттыыллар. Бу тутаах уорган киһи тыыннаах буоларын хааччыйар үрдүк аналлаах.
Сүр уонна ээх диэн тыллартан сүрэх диэн тыл үөскээбит уонна сүр ханна баарын биллэрэр. Сүр сүрэхтэн, хайдах үлэлиириттэн улахан тутулуктааҕын быһааран сүрэх диэн ааттаабыттар. Сүрэҕэ үчүгэйдик үлэлиир киһиэхэ сүрэ баара, күүһэ, эньиэргийэтэ элбэҕэ биллэр.
Үлэни үлэлээһин киһи эньиэргийэтиттэн, санаатын күүһүттэн быһаччы тутулуктанар, ол аата сүрэх үлэтиттэн үлэни хайдах үлэлээһин быһаарыллар. Киһи үлэҕэ сыһыана, үлэлиир кыаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн сахалар икки аҥы өрүккэ араараллар:
1. Сүрэхтээх. Сүрэхтээх диэн тохтоон хаалбакка араас үлэлэри булан үлэлии сылдьар киһини ааттыыллар.
2. Сүрэҕэ суох. Сүрэҕэ суох диэн үлэлиэн, хамсаныылары оҥоруон баҕарбат, үлэттэн куотуна сатыы сылдьар киһи ааттанар.
Сүрэх курдук хаһан да тохтообокко, араас үлэлэри булан үлэлии, хамсыы сылдьар киһини сүрэхтээх диэн этэллэр. Киһи этэ-сиинэ куруук хамсана сырыттаҕына эрэ уһуннук, мөлтөөн хаалбакка уһун үйэни ситиһэр кыахтааҕын быһааран “Хамсаныы олох төрүтэ” диэн этиини үөскэппиттэр. Бу этиини сүрэхтээх киһи тутуһа сылдьарыттан уһун үйэни ситиһэр кыаҕа улаатар. Киһи сүһүөхтэрэ элбэхтик хамсыы сылдьыбатахтарына көһүйэн, мастыйан иһэллэриттэн араас ыарыылар булан барыахтарын сөп.
Сүрэхтээх диэн үлэһит киһини этэллэр, ол аата үлэлииргэ баҕа санаалааҕа, кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үөскэтиммит үгэстэрдээҕэ быһаарыллар. Бу быһаарыы дакаастабылынан бэйэлэрэ үлэлии сылдьар дьон оҕолоро үлэһит буола улаатара буолар.
Сахалар тугу эмэ оҥоро, куруук хамсана, үлэлии, эрчиллэ сылдьар киһи уһун үйэни, байыыны ситиһэр кыахтанарын быһааран өс хоһооно оҥорон туһаналлар:
- “Сүрэхтээх киһи туохтан да маппат” диэн өс хоһооно үлэһит киһи тугу барытын бэйэтэ үлэлээн, оҥорон, тутан ситиһэрин биллэрэр.
- “Сүрэхтээх киһи сүгүн буолбат” диэн өс хоһооно үлэһит киһи тугу эмэ саҥаны, уратыны оҥороро элбэҕин биллэрэр.
Сүрэхтээх диэн куруук туох эмэ туһалааҕы оҥоро, хамсана сылдьар киһини этэллэр. “Олоро да түспэт” диэн этэн үлэлиирэ, оҥороро хаһан да тохтооботун, бииртэн-биир салҕанан баран иһэрин биллэрэллэр.
Сүрэхтээх дьону маннык быһаарыахха сөп. Аҕыс чаастаах үлэ кэмин толору үлэлээбиттэрин таһынан элбэх оҕолорун иитэллэр, көрөллөр-истэллэр, үөрэтэллэр уонна өссө ону-маны оҥороллор, уһаналлар, хартыыналары уруһуйдууллар, биир эмэ өрөбүллэригэр аны атын ыалларга үлэлээн көмөлөһөллөр.
Киһи киһитэ диэн сүрэхтээх, атын дьоҥҥо тугунан эмэ көмөлөһө сылдьар киһини ааттыыллар. Атын дьоҥҥо туһаны, көмөнү оҥоруу элбээһинэ киһи киһитэ буолууга тириэрдэр.
Элбэх оҕолоох ыаллар улахан туһаларынан оҕолорун үлэҕэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэрэ буолар. Улахан оҕо саҥа улаатан иһэн кыра бырааттарын, балыстарын көрүүгэ-истиигэ көмөлөһөрө үлэлииргэ үөрэтэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан оҕону үтүктэн үлэлии үөрэнэрэ ордук табыллар. Үлэни сатабыллаахтык үлэлииргэ үөрэнии диэн бэйэтэ уһун кэмҥэ ситиһиллэр улахан баайынан ааҕыллар. Үлэни сатаан үлэлиир киһи оҥорбут үлэтинэн туһанар кыахтанар.
Оҕо төрөппүттэриттэн ылар баайыгар үлэҕэ үөрэниитэ улахан оруолу ылар. Үлэлииргэ үөрэнии диэн уһуннук дьарыктаннахха эрэ кыаллар, улаханнык сыаналанар баай буоларын “үөрэх үчүгэй” диэн сыыһа санааҕа киллэрбиттэриттэн хаалларан сылдьабыт. Араас үлэлэри үлэлииргэ үөрэммит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэлээн, оҥорон, тутан сайдыыны ситиһэр, олоҕун тупсарынар кыахтанарын таһынан өйө-санаата тупсан, сыыһа-халты туттунара аҕыйыыра ордук улахан туһаны оҥорор.
Сатаан, табан үлэлээһин диэни оҕо улаатан иһэн өр кэмҥэ үөрэнэн баһылыыр дьыалата буолар. Ол курдук, үлэ хамсаныылара барылара нэмин билэн оҥордоххо эрэ табыллалларынан, сатаналларынан үлэҕэ үөрэнии уһун кэмнээх дьарыктаныыттан буор кут үөскээтэҕинэ эрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Сахалар олус былыргы кэмнэргэ үлэҕэ үөрэниини олус уһун кэмҥэ баһылаабыттарын таба таҥараны тэҥэ, сата таас диэн таҥараҕа тэҥнэммит өйдөбүллэр бааллара быһаарар. Сатабыл диэн үлэни сатаан, табан оҥорууттан, ол үлэ төһө табылларыттан тутуллар киһи дьоҕурун, буор кута сайдыытын таһымын быһаарыы буолар.
Сэбиэскэй былааска үөрэҕи эрэ өрө тутууттан сатабыллаах буолуу хаалан сылдьыбыта. Бу эстибит былаас үөрэҕэ өссө да тарҕана турарыттан кумааҕыны эрэ бэрийэр, ньамайдыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна оччотооҕу учуонайдар норуоту салайарга улахан туһалаах курдук сыыһа санана сылдьаллар.
“Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх” диэн өс хоһооно үлэлиэн баҕарбат киһи элбэх тыллааҕынан туһанан ханнык баҕарар үлэни кыаллыбат курдук этэн куһаҕаҥҥа кубулутарын биллэрэр.
Омугу үлэ эрэ сайыннарар, буолан баран кыайыылаах үлэ буолара табыллар. Онтон үлэни кыайааччылар диэн бөҕө эттээх-сииннээх сыыһа-халты туттубат, онно-манна урутаан түһэн испэт көрсүө, сэмэй дьон буолалларын биллэххэ табыллар.
Билигин ырыынак кэмэ кэлэн дьон үлэни сатабыллаахтык үлэлээтэхтэринэ эрэ байыыны ситиһэр кыахтаахтарын билинэн сатабылы, буор куту дьарыктааһын тэнийэн эрэр.
Сатабыл диэн хас да көлүөнэ дьон үйэлэрин устата сайдан иһэр, буор куту үөскэтэр хамсаныылары оҥорор үөрүйэхтэр ааттаналлар. Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр удьуордаан, этин-сиинин уонна утумнаан, буор кутун биэрэн иһэр. Эт-сиин удьуордаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр буоллаҕына, буор кут өй-санаа буолан утумнаан ыраас кыыс оҕоҕо эрэ бэриллэн тарҕанара табыллар. Бу сайдыылаах буор кут тарҕаныытын быһааран сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыал буолуу үгэстэрин туһаналлар.
Бэйэтэ үлэһит киһи оҕотугар биэрэр баайа диэн үлэлииргэ үөрэтиитэ ааҕыллар. Үлэҕэ үөрэнии диэн олус эрэйдээх, уһун кэмҥэ ситиһиллэр туһалаах үөрэҕи тэҥэ, улахан сыаналаах баай буолар. Ол курдук, дьоҕурдаах, сатабыллаах үлэһит киһи бэйэтэ үлэлээн, оҥорон таһаарбытынан туһанан олоҕун олорор кыахтанар.
Үлэҕэ үөрэниигэ төрүттэртэн бэриллэн иһэр буор кут оруола олус улахан. Сайдыылаах буор куттаах эр киһи оҕотугар буор кута утумнаан бэриллибит буоллаҕына, оҕото кини курдук хамсаныылары оҥорор кыахтаах дьоҕурдаах, сатабыллаах, талааннаах буолара быһаарыллар.
Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан, ол аата бэйэлэрэ талан ылан эргэ тахсалларын көҥүллээн араас тылга тииһээччилэр, дьадаҥылар, ыарыылаахтар буор куттара Россия дьонугар барыларыгар тарҕанан хаалан сылдьар. Ол куһаҕан быһыы сэтэ туолан, бу былаас дьон үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэриттэн бэйэтэ эстибитэ.
Сахалар төрүттэрэ уустар. Үлэни оҥорууга былыргы уус төрүт буор кута баара ханан эрэ биллэн тахсар. “Уус оҕото – уус буолар” диэн этии олус таба. Биһиги улахан күүстээх тустууктарбыт оҕолоро тоҕо тустууну кыайбаттарын табатык быһаарыы эрэйиллэр буолла. Эдэр дьахталлар кэргэн тахсыахтарын иннинэ сайдыыта суох буор куттаах оҕолору, элбэх минньигэс саҥалаах, уу-хаар, албын тыллаах дьадаҥы эр киһини кытта сылдьыһан кэбиһэллэриттэн, төрүүр оҕолоро оннук дьон буолан тахсалларыттан, омук эр дьоно мөлтөөн иһэллэр.
Үлэһит киһи сайдыылаах буор кута оҕотугар бэриллэн үлэлииргэ баҕа санаалаах буоларын үөскэтэр. “Үлэһит киһи оҕото – үлэһит буолар” диэн этии үлэлии сылдьар төрөппүт оҕотугар үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэн биэрэрин быһаарар.
Сүр киһини үлэлииргэ, тугу эмэ оҥорорго күһэйэр күүс буоларын сүрэх диэн хаһан да тохтообокко үлэлиир, хааны хачайдыыр тутаах уорган киһиэхэ баара биллэрэр.
Сахалар омугу үлэ эрэ сайыннарарын былыргы кэмнэртэн, саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн билэн үлэни кыайар, куруук үлэлии сылдьар киһини сүрэхтээх диэн ааттаабыттар. (1,66).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1.Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.