Сүрэҕэ суох
Сахалар үлэни ордук сыаналыыллар. Куруук үлэлии, туһалааҕы оҥоро сылдьар киһи уһун үйэни ситиһэрин уонна элбэх туһалааҕы оҥорорун билэллэр. Хаһан да тохтообокко үлэлиир, хааны хачайдыыр сүрэх үлэһит буолууну быһаарар суолтата ордук табыллар. Үлэ киһи буолууну бэлиэтиирин “Сүрэҕэ суох” диэн этии баара биллэрэр.
Баҕа санаа киһини салайарын сахалар билэллэр, “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн “Үлэ үчүгэй” диэн эттэххэ, үлэлииргэ үөрэттэххэ уонна төрөппүттэр бэйэлэрэ үлэлээн көрдөрүүлэрэ, үтүгүннэриилэрэ, туһа киһитэ оҥорон үлэлиир үгэһи ийэ кутугар иҥэрэн биэриилэрэ эрэ баҕа санаатын үөскэтэн үлэни сөбүлүүр киһиэхэ кубулуйарыгар тириэрдэр. Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үөрэммитэ баҕа санаа буолан үлэлииригэр туһалыыр.
Үлэ уонна үөрэх “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн киһи сайдыыны ситиһэрин икки өрүттэрин үөскэтэллэр:
1. Үлэ. Үлэни үлэлээһин элбэх хамсаныылары оҥорууга тириэрдэн киһи этин-сиинин эрчийэр, дьарыктыыр.
2. Үөрэх. Аҥардастыы өйү-санааны сайыннарарынан киһи этин-сиинин мөлтөтөн кэбиһэригэр тириэрдэр.
Киһи сайдыыны ситиһэрин бу икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриэхтэрин сөп.
Төрөппүт эстэн-быстан, үлэни кыайбатыттан абаран “Үлэ куһаҕан, ыарахан” диэн эттэҕинэ оҕото эмиэ оннук санааланыыта үөскээн, олохсуйан хаалыан сөп. Бу ыаллар үлэни сөбүлээбэттэрэ оҕолоругар бэриллэн салҕанан барар кыахтанан хаалар. Үөрэхтэнэн туһаммыт эбэтэр үөрэҕэ суох төрөппүттэр “үөрэх үчүгэй” диэн этиилэрэ оҕоҕо үлэ “куһаҕан” диэн өйдөбүлү үөскэтэн сылдьарыттан эдэрдэр үлэни сөбүлээбэттэрэ үөскүүр.
“Сүрэҕэ суох” диэн үлэлиэҕин соччо баҕарбатыттан куһаҕаннык үлэлиир киһини этэллэр. Үлэлиэҕин баҕарбат киһини тугунан да мэҥиэлээн күүскэ үлэлэтии кыаллыбат буолуон сөп. Арай ырыынак кытаанах олоҕо, харчы эрэ наадата күһэйэн кыратык үлэлэтиэн сөбүттэн Аан дойду үрдүнэн ырыынак үйэтэ тарҕанан турар.
Сүрэҕэ суох киһи дьадаҥы буолар. Дьадаҥы диэн буор кут ыарыыта, хамсаныылары оҥорорун баҕарбата ааттанар. Кыратык, куһаҕаннык, аатыгар эрэ үлэлээһин дьадаҥы буолууга тириэрдэр.
Дьа уонна даҥ диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит дьадаҥы диэн тыл буор кута сайдыыта суоҕуттан үлэни кыайбат, үлэлиэн баҕарбат киһини биллэрэр. Буор кут бу олохсуйбут ыарыыта эмтэнэ, көнө охсубат, элбэхтик үлэлээһин олохсуйдаҕына кэлэр көлүөнэлэргэ эрэ тупсуон сөп.
Дьа диэн өй-санаа этиллэр, онтон даҥ диэн дьиэ үрдүн таах сытар буора, даҥа ааттанар. Ол аата дьадаҥы диэн тыл өйө-санаата мөлтөҕүттэн үлэлиэн баҕарбат, даҥ курдук, таах сытар санаалаах киһи диэн өйдөбүлү биэрэр тыл буолар.
Үлэлииргэ, хамсыырга баҕа санаа суох буолуута, быччыҥнар хамсаныылары түргэнник, кыахтаахтык кыайан оҥорботторун үөскэтэн буор кут дьадаҥы буолуутугар тириэрдэр. Кыайан түргэн, тэтимнээх хамсаныылары оҥорбот, үлэни кыайан үлэлээбэт киһи дьадаҥы буолара быһаарыллар.
Сахалар үлэни ордук сыаналыыллар. Ону үлэ уратыларын туһунан өс хоһоонноро өссө чуолкайдык быһаараллар:
- “Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх” диэн өс хоһооно үлэлиэҕин баҕарбат киһи араас суол элбэх кыаллыбат, үлэни мэһэйдиир биричиинэлэри булан, бу үлэни оҥоруу куһаҕанын, туһата суоҕун быһаара сатаан букатын да атахтыырын, өссө аһара бардаҕына хаалларан кэбиһиигэ тириэрдэрин биллэрэр.
Сүрэҕэ суохтарга, үлэлиэхтэрин баҕарбаттарга тыллара ордук сайдарыттан, була сатаан араас тылга тииһэллэриттэн, элбэхтик саҥаралларыттан туһалаах да үлэни туһата суох курдук оҥороллорун, бу өс хоһооно быһааран биэрэр.
- “Үлэ үксэ, тыл аҕыйаҕа үчүгэй” диэн өс хоһооно элбэхтик саҥарар киһи аҕыйаҕы үлэлиирин өйдөтөрө ордук туһалаах. Бу өс хоһооно тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар омугу сайыннарыахтара диэн этии сымыйатын чахчы дакаастыыр.
- “Халлаантан ас түһүө диэн айаххын атыма” диэн өс хоһооно киһи хантан эрэ кэлиэ диэн бэлэми кэтэһэ сылдьара туһата суоҕун биллэрэн бэйэтэ тугу эмэ оҥороругар ыйан биэрэр.
- “Алдьатыы дөбөҥ, оҥоруу уустук” диэн өс хоһооно үлэ эмиэ икки араастааҕын арыйан туһалааҕы оҥоруу уустугун, элбэх үлэни эрэйэрин, онтон алдьатыы, буортуну оҥоруу дөбөҥүн биллэрэр.
- Күөх көппө, күөх сүрэх” диэн өс хоһооно үлэлиэн баҕарбат буолуу эттэн-сиинтэн уонна сүрэхтэн тутулуга улаханын быһаарар. Тыыннаах эт-сиин сытыйдаҕына, туһаттан таҕыстаҕына көҕөрөр. Ол иһин бу өс хоһоонугар күөх диэн тыл туһата суоҕу, сытыйбыты, хаалбыты биллэрэр суолталаах.
- “Сүрэҕэ суох утуйумтуо” диэн өс хоһооно киһи олоҕо эмиэ икки өрүттээҕин, утуйуу уонна илэ сылдьыы диэн арахсалларын биллэрэн, сүрэҕэ суох буолуу утуйуу элбииригэр тириэрдэрин быһаарар.
Утуйуу диэн эт-сиин уонна өй-санаа сынньанан ылыылара ааттанар. Киһи күҥҥэ 8 чаас курдук утуйара этин-сиинин көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр. Дьон сааһыран истэхтэринэ утуйа сыталлара аҕыйаан биэрэр. Ол барыта киһи “Кэннэ уһаан, иннэ кылгаан” иһэриттэн тутулуктанан тугу эмэ оҥорор, ситэрэр санаата улаатыыта утуйа сытарын аҕыйатарын биллэрэр.
Утуйа сытыан эт-сиин олуһун баҕарар. Киһи өйө-санаата күүһүрэн, тулуура улаатан, бу этин-сиинин баҕатын кыайдаҕына, баһыйдаҕына эрэ оронтон туран тугу эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанар. Өссө сыта түһүөххэ диэн санаата баһыйдаҕына салгыы сытынан кэбиһиэн сөп. Үлэлииргэ, тугу эмэ оҥорорго, буларга-таларга баҕа санаа баара эрэ киһини оронтон оронон турарыгар тириэрдэр. Уутун кыаммат, элбэхтик утуйар киһи сүрэҕэ суоҕа быһаарыллан тахсар.
- “Сүрэҕэ суох үлэ чэпчэкитин, ас минньигэһин талар” диэн өс хоһооно үлэлиэн баҕарбат киһи атыттары тугунан эрэ, ордук тылынан буолуон сөп, баһыйар уратытын арыйар уонна өссө кэҥэтэн, чуолкайдаан биэрэр. Үлэни аҕыйаҕы үлэлээн баран элбэххэ тииһинэри сүрэҕэ суох киһи сатыырын, атыттары тугунан эрэ булан албынныырын биллэрэр.
- “Сатаабат сата баһын тардар, өйдөөбөт үөдэни хаһар” диэн өс хоһооно сүрэҕэ суох киһи кыайа-хото үлэлээбэтиттэн үлэни сатаабат эрээри, тылга тииһэрэ элбэҕин уонна тугу барытын халы-мааргытык оҥорорун табатык быһаарар.
Сэбиэскэй былаас дьону барыларын ыган-хаайан үлэлэтэрэ. Үлэлиир дьону барыларын тэҥнээн үлэлэтэ сатаабытыттан уонна оҕолору иитиини атаахтатыыга тириэрдибититтэн, “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыны туһанан олоххо киллэрбититтэн аныгы үлэһиттэр бары сүрэҕэ суох буолбуттарын быыбардаан талыллыбыт улуус салайааччыта кытта бэлиэтиир. (1,10).
Омугу үлэ эрэ сайыннарар. “Хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн ааттаммыт хоролор былыргы кэмҥэ симэлийэн, сахаларга холбоһон, “тыал буолбуттарга” киирсэллэр. Сүрэҕэ суох буолуу диэн уһун кэмҥэ кыайан көнө охсубат буор кут ыарыыта буолан үлэ кыаллыбатыгар, кыаттарбатыгар тириэрдэн атыттартан хаалан хаалыыны үөскэтэн, олоххо туһаны, барыһы биэрэр үлэлэртэн туоратыыны таһааран омугу симэлийиигэ тириэрдиэн сөп.
Сүрэҕэ суох, үлэлиэн баҕарбат киһини үлэлэтэ сатааһын, аны утарылаһыыны үөскэтэн куһаҕаннык, аатыгар эрэ үлэлииригэр тириэрдиэн сөп. Чэпчэки үлэни көрдүү сатыыр киһи кыайа-хото үлэлиэн баҕарбата ити курдук быһаарыллан тахсар.
Сүрэҕэлдьиир диэн үлэлиэн баҕарбат эрээри, үлэлээбитэ буолар киһи ааттанар. Маннык үлэлиир киһи туох эмэ туһалааҕы, уһун үйэлээҕи оҥороро быста аҕыйах буолар.
Сүрэҕэ суох буолуу диэн уһуннук эмтэнэр, кэлэр көлүөнэлэргэ эрэ көнөр кыахтаах өй-санаа, буор кут ыарыыта буолар уонна омугу эстиигэ, атыттарга баһыттаран симэлийиигэ тириэрдиэн сөп.
Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлииргэ үгэстэри туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрэр уонна ыал буолуу үгэстэрин тутуһар сахалар сайдан иһиини ситиһэр кыахтаахтар. (2,70).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. “Кыым” хаһыат. 8.10.2020.
2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Типография "Ситис", 2023. - 104 с.