Сүр сайдыыта

Былыргы сахалар сүрү таҥара ийэ куту кытта бииргэ биэрэр дииллэр эбит. Былыргы кэмҥэ оҕо бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ көрөн-истэн, үтүктэн үөрэнэр үөрэҕин барытын, ийэ кута иитиллэрин, ол кэмҥэ өйө-санаата эмиэ сайдарын кыайан арааран билбэттэриттэн хантан эрэ халлаантан ылан таҥара биэрэрин кур­дук сыыһа саныыллара олохсуйан сылдьыбыт. Бу сыыһа санааларын нуучча суруйааччылара үтүктэн суруйбуттарын, өй-санаа үөрэҕэр ханнык да билиилэрэ суох тыл үөрэхтээхтэрэ ылан, элбэх сыыһалардаах, сахалары албынныыр “айыы үөрэҕэр” туһана сатыыллар.

Үөрэх-билии төһө да сайыннар дьон үксэ билигин даҕаны итинник санааттан кы­айан босхолоно иликтэр. Киһи ийэ кутун уонна сүрүн Үөһээҥҥи Айыылар биэрэллэр диэн санааччылар бу кэмҥэ да бааллар. Өссө сорохторо, улахан таҥара үөрэхтэрин итэҕэйээччилэр били­гин даҕаны “Таҥара халлааҥҥа баар”,- диэн албын санааттан босхолоноллоро өссө да ыраах.

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ хайдах сайдан иһэрин, үгэстэри үөскэтинэн иҥэринэрин дьон ситэ билбэттэриттэн ити кур­дук сыыһа өйдөбүллэргэ киирэн сылдьаллар. Онно эбии тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар өй-санаа үөрэҕин билбэт эрээри, итэҕэл үөрэҕэр кыттыһаннар элбэх сыыһалардаах, өйтөн булан, мунньахтаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар буккууру киллэрэн сылдьаллар. Кинилэр олус былыргы кэмнэргэ үөскээн сайдыбыт сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин үрэйэ, ыһа сатыылларын бэйэлэрэ да билэ иликтэр.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ нууччалар кэлэн киллэрбит сыыһа быһаарыыларыгар уларытыыла­ры киллэрэр. Бу уларытыылар оҕо төрүүрүгэр мэйиитигэр аҕыйах, тыыннаах буоларыгар, улаатарыгар туһалыыр уонна төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кут өйө-санаата эрэ баар, онтон атын өйө-санаата кураанах буолар диэн билиигэ олоҕураллар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдарыттан туох баар билиитин-көрүүтүн барытын бэйэтэ ситиһэрин быһаарабыт. Улаатан иһэн араас туһалаах хамсаныыларынан дьарыктанан буор кута сайдарын, кыбыытын кыанарын ситиһэр уонна ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэн иһэр, онтон улаатан истэҕинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыттан үөрэҕи, билиини баһылаан салгын кута сайдан үөрэҕи ылынарын Кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Оҕо ийэ кута диэн өйө-санаата ийэтин көмөтүнэн олох кыра эрдэҕиттэн, хараҕынан ону-маны таба көрөн билэр кэмиттэн ыла сайдан барар үгэстэринэн иитиллэр өйө-санаата ааттанар. Онтон сүр диэн оҕо тулуурдаах, туттунар күүстээх буолуута, бэйэ­тин баҕа санаатын ситиһэр күүһэ ыараханнары, ыарыылары тулуйар, бэйэтин санаатын туруулаһар кэмиттэн, 6 эбэтэр 7 сааһыттан ыла сайдан-үөскээн тахсан, күүһүрэн иһэр өйө-санаата буолар. Оҕо сүрэ сайдара 6 сааһын кэнниттэн салгын кута сайдан уларыйыылары киллэрэриттэн саҕаланар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн илиитинэн тутуһан тардыһа сатыыр. Оонньууру таба тутан ыллаҕына олус үөрэр. Тугу эмэни таба тутан ылар буолууга өр кэмҥэ үөрэнэр. Аан маҥнай таба туппакка, сыыһа-халты тута сылдьа­рыттан бэйэтэ да санааргыыр, кыйаханар. Эрчиллэн-эрчиллэн, хамса­тан-хамсатан илиитин тарбахтарын үөрүйэх оҥорон үчүгэйдик салайа, хамсата үөрэтэриттэн хам тутан ылар кыахтанар. Илиитин хамсатар быччыҥнарыгар буор кута үөскээн санаатынан салайан табатык хамсатара ситиһиллэр.

Оҕо өйө санаата сайдан иһиитэ сүрэ сайдан иһэрин, маннык таһымнары ситиһиитин үөскэтэр уонна ханнык баҕарар өй-санаа курдук аһара барбата ирдэнэр:

1. Мөлтөх. Тугу да бэйэтэ быһаарынан оҥорор кыаҕа суох оҕо өссө сайда илик өйүн-санаатын бу тыл быһаарар.

2. Мунаах. Сүрэ аҕыйаҕыттан эбэтэр күүһүрэ илигиттэн кыайан сөптөөх быһаарыыны ылынара кыаллыбат, ким эрэ ыйан, көрдөрөн биэрэрин кэтэһэрэ элбээн хааллаҕына мунаах буолар. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ тугу эмэ оҥороругар төрөппүтэ этэрин кэтэһэ сылдьара элбээтэҕинэ мунааҕа улаатан хаалыан сөп.

3. Көрсүө. Көрсүө киһиэхэ сүрэ кэминэн баар. Тулуура, туттунар күүһэ улаханыттан өйө-санаата аһара барбатын ситиһэн сыыһа-халты туттунууну оҥорбот, ол иһин олоҕор ситиһиилэри оҥорор уонна үлэни кыайарыттан тупсарыылары киллэрэрэ элбиир. Сахалар көрсүө буолуу туһата элбэҕин быһааран билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэр.

4. Сүрдээх. Сүрэ элбэҕиттэн өйө-санаата аһара барарыттан сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһиэн сөп. Оҥорор быһыыта иннэ-кэннэ биллибэтиттэн, үчүгэй да, куһаҕан да буолан хаалыахтарын сөбүттэн сүрдээх киһи сэрэнэ сылдьара, тулуурун өссө улаатыннарара олоҕор туһаны оҥорор.

5. Сүрдэннэ. Сүр сайдыыта аһара баран бу таһымҥа тиийдэҕинэ киһи оҥорор быһыыта аһара барыыта үөскээн тахсан үчүгэй буолбатаҕына, куһаҕаны оҥорууга тиийэн хаалыан сөп.

6. Сүрэ бэрт. Сүрүкэтин баҕаһын. Сүр аһара барыыта киһи быһыытын таһынан барыы олус улаатан куһаҕан быһыылары оҥорууга тириэрдэрэ тиийэн кэлбитин, бу этиилэр биллэрэллэр.

Сүр ханнык эрэ кээмэйи, көрсүө буолууну аһара бардаҕына киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдэриттэн анаан-минээн хааччахтана сырыттаҕына эрэ табыллар. Сүр хааччаҕын киһи тулуурдаах буолуута туттунар күүһүн сайыннаран үөскэтэр. Сиэри тутуһа сылдьыы өй-санаа аһара барбат хааччаҕын үөскэтэрэ киһи буолууну ситиһиигэ туһалыыр.

Оҕо сайдан иһэр күүһэ олус улахан. Сатаан олорору баһылаат даҕаны, сотору сыыллан барбытынан барар. Бу кэмтэн ыла атахтарын ана­ан-минээн эрчийэрин саҕалыыр. Хаамыан лаппа инниттэн сылайыар диэ­ри чохчоохойдуу оонньуур. Атаҕа күүһүрэн иһэрин тэҥэ, санаата эмиэ күүһүрэр. Тутуһан турар сириттэн бэйэтэ, ким да көмөтө суох илии­тин ыытынан баран, тутуспакка эрэ тура сатыырга үөрэнэри баһылыыр, онтон бэйэтэ хаама үөрэнэр. Оҕо бу үөрэниитэ, бэйэтин этин-сиинин эрчийиитэ төрөппүттэрин көрөн үтүктэн ту­ран хаама сылдьарга баҕа санаатын үөскэтиититтэн уонна ону ситиһэ сатааһыныттан оҥоруллар.

Оҕо биир сааһын ааһыыта атаҕар туран хаама сылдьар буолар, киһи курдук көрүҥэниини ситиһэр, аны салгыы өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһэрэ саҕаланар. Хаа­ман бардар эрэ сылдьар сирэ кэҥээн барыны-бары билиэн-көрүөн, ту­тан ылыан баҕата эбиллэр. Бу кэмҥэ көмөлөһөн биэрэн истэххэ ону­-маны билэрэ олус түргэнник кэҥиир, тулуурдаах буолара улаатар. Хааман иһэн охтубут оҕону турарыгар көмөлөһөн, ыарыытын имэрийэн биэрэн баран, буорайда диэн атаахтаппакка үөрэттэххэ, ыарыыны тулуйара күүһүрэн иһэр.

Атаҕар туран хаамара оҕоҕо олус улахан кыайыыга тэҥнэ­нэр быһыыта буолар уонна бу кэмтэн сүрүн үөскээһинэ саҕаланар. Сахалар этэллэринэн “Сүнньэ көнөр”. Улахан дьоҥҥо, төрөппүттэригэр дьэ маарынныыр көрүҥнэнэр. Санаата күүһүрэр, ханна баҕарар хааман тиийэ сатыырга дьулуһар, сылдьар сирэ кэҥиир, ону-маны аҕалан биэрэн, таскайдаан көмөтө улаатан “Туһа киһитэ” буолан үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр кыахтанар. Бу үөскээбит үгэстэрэ баҕа санаа буолан ийэ кутугар иҥэннэр үлэни үлэлииргэ баҕа санаалаах киһи буола улаатар.

Сүр диэн кыра оҕо атаҕар туран хаамарыттан, сиһэ көнүүтүттэн үөскээн, күүһүрэн тахсан иһэр күүс. Оҕо төрөппүттэрин үтүк­тэр санаата күүһүгэр күүс эбэр, бэйэтин билинэрэ үөскээн барар. Кини санаатын күүһэ көнөтүк туттан хаамар буо­луутун үөскэтэн, сүнньэ көнүүтүгэр тириэрдэр.

Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ улаханыттан атаҕар туран хаама үөрэ­нэр. Оҕолор бары кэриэтэ биир саастарын ааһыыларыгар хаама үөрэ­нэллэр. Кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара салайар, үтүктэр күүстэрэ ордук улахан кэмигэр, атахтарыгар туран хаамары кыайаллар. Сатаан көнөтүк туттан хаамары ситиһиилэрэ сылдьар сирдэрин кэҥэтэн санааларын күүһүрдэр, сүрдэрин үөскэтэр, саҥаны билэ сатыыр кыахтарын улаатыннарар.

Киһи буолуу санаата оҕо өйүгэр-санаатыгар көнөтүк туттан хаамар кэмиттэн ыла киирэр. Көнөтүк туттунан хаамара оҕоҕо киһи курдук буолуу өйүн-санаатын үөскэтэр. Бу кэмтэн ыла оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэн киһи буолуу үөрэҕин баһылааһынын саҕалыыр.

Хаамар кэмнэрин аһаран, хойутаан хааллахтарына туран хаама үөрэнэллэрэ олус уустук буолар. Туралларыттан куттана сылдьар буолан хааллахта­рына салгын куттара сайдан, бэйэлэрин толкуйдуур өйдөрө киириэр диэри кыайан хаампакка сылдьаллара биллэр. Бу быһаарыы оҕо салгын кутунан иҥэринэр үөрэҕэ олус бытааннык киирэн хамсаныылары оҥорору үөскэтэрин дакаастыыр.

Киһи салгын кута көттөҕүнэ, сүрэ эмиэ көтөр, улаханнык көҕүрүүр. Итирбит киһи бэйэ­тин киһилии туттунар күүһэ, сүрэ суох буолан букатын сүөһүтүгэр түһэр, ол аата ийэ кутун салайыытыгар киирэриттэн сыыһа-халты туттунара элбиэн сөп. Бу быһаарыы сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс буоларын бигэргэтэр.

Киһи кырдьан түөһэйдэҕинэ салгын кута көтөр, туспа баран айыы буолар, ол иһин субу оҥорбутун умнан кэбиһэрэ улаатар, онтон урукку үгэс буолбут өйдөбүллэрин киһи умнубат, куруук өйдүү сылдьар. Өй-санаа бу уратытын үөрэтэн, быһааран билии киһи куттарын тус-туспа араарыыга туһалыыр.

Тулуура улахан, туттунар күүстээх киһи куттарын холбуу тутан сылдьар кыаҕа, сүрэ улаханыттан салгын кутун көтүтэн кэбиспэт. Сүр – киһи куттарын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс буолара итинник чуолкайдык дакаастанар.

Кыыл булан ылан үөрэппит оҕолоро кыайан киһилии хаама үөрэм­мэттэр, ииппит кыылларын үтүктэн үөрэммиттэрэ тардан ат буола сыл­дьаллар. Бу быһаарыы оҕо кыра эрдэҕинэ иҥэриммит үгэстэрэ улааппытын да кэннэ син-биир дьайа сылдьалларын биллэрэр.

Оҕо атаҕар туран хаамар буолуута сиһин тоноҕоһун көннөрөн сүрэ көнөрүгэр тириэрдэр. “Көнө сүрүннээх” диэн сахалар көнө майгылаах, көрсүө, сэмэй киһини этэллэр. “Кыыллыы кэмэлдьилээх” киһи көнө сүрүнэ суох, албын-көлдьүн буолара элбиирэ бэлиэтэнэр.

Сэттэ саас – оҕо өстөөх сааһа, онно тиийдэҕинэ уллуҥаҕа бардайар. Оҕо киһи бодотун сүрү кытта ылар. В.М.Ионов истибитинэн, сүрү үөһээҥҥи абааһылар баһылыктара Улуу Тойон оҕо сэттэтин туоллаҕына иҥэрэр. (1,34). Сэттэ сааһын кэнниттэн оҕо тулуура, дьулуура улаатан истэҕинэ сүрэ эбиллэн иһэрэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ саха киһитин салайарын биллэрэр.

“Киһи буолабын”,- диэн санаа киһиэхэ сүрүн күүһүрдэр. Киһи тулуура, дьулуура, өһөс санаата элбээтэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэрин биллэрэр. Киһи буолуу диэн олох ыараханнарын, эрэйдэрин тулуйдахха, үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыларга туһаннахха эрэ ситиһиллэр оҕо өйө-санаата сайдыытын, тупсуутун биллэрэр көрдөбүл буолар уонна оҕоҕо киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыаҕы биэрэр.

Былыргы кэмнэргэ киһи буолуу үөрэҕэ сахалар таҥараларын үөрэҕин үөскэппит уонна Аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт.

Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ ордук элбэх. Дьоно көнөтүк хаама сылдьалларын көрөн оҕо көнөтүк, киһилии хаама үөрэнэр. Олус хойутаан хаампакка хаалбыт оҕо төһө да бэйэтин өйө киирбитин иһин, аны куттанан хаампат түбэлтэлэрэ бааллар. Бу быһыы үөрэҕи ылыныы кэмэ ааһан хааллаҕына олус ыараханнык, эрэйдээхтик көнөрүн көрдөрөр холобур буолар.

Сүрү Айылҕа эмиэ биэрэр. Кыһын тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Сүрэ элбэх киһи тулуура улахан. Биһиги биэрэр диэн тылы ханнык эрэ бэлэми таах ылар курдук өйдүү үөрэммиппит сыыһа өйдөбүлү үөскэтэр. Улахан тымныыны тулуйар буолууга утумнаахтык эрчиллии, дьарыктаныы ханнык эрэ олус ыараханы тулуйарга тэҥнэнэн сүрү сайыннарар.

Сүрү оҕоҕо тымныы­ны эбэтэр итиини, үөннэр сииллэрин тулуйар буолуута үөскэтэр. Тымныы аан бастаан дьайыытыттан кыһын төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Киһи буолары ситиһээри ыараханнары ту­луйарыттан тулуурдаах буолуута, сүрэ үөскээһинэ саҕаланар. Тымныыны, ыараханнары тулуйуу сүр элбииригэр тириэрдэрэ онно олук буолар.

Ол аата, сүр диэн ту­гуй? Тулуур улахана сүр баарын биллэрэр. Тулуур сүрү сайыннарар, элбэтэр, күүһүрдэр. Онтон тулуур өһөс санааттан ордук күүһүрэр. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурдаах, өһөс майгылаах, үлэни кыайар дьону үөскэтэр. Бу өс хоһоонун оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр туһаныы эрэ аныгы, эрэйдэрэ элбээн иһэр олоххо эрэйиллэр.

Айылҕа хааны сиир үөннэрэ киһини уонна кыыллары эрэйдииргэ эрэ анаан айыллыбыт буолбатахтар. Бу үөннэр киһи хаанын кыра  тымырдартан кыра-кыратык көҕүрэтэннэр айылҕаны кытта биир ситимнииллэр уонна этигэр-сиинигэр кыра ыарыылары үөскэтэннэр сүрүн, тулуурун, туттунар күүһүн сайыннарар аналлаахтар. Ыарыылары тулуйары элбэх сүрдээх киһи холкутук кыайар.

Аныгы медицинэ науката ыарыы тарҕанарын утарарга анаан  прививка диэн быһыыны туһанара айылҕа бырдахтара оҥорор кыра ыарыыларыгар сөп түбэһэр, маарынныыр. Ол аата бырдахтар көмөлөрүнэн айылҕаҕа тахсар уларыйыылар киһи этигэр-сиинигэр быһалыы тиийэн иһэллэрэ ситиһиллэр.

Тулууртан, дьулууртан сайдан иһэр күүс аата – сүр диэн буолар. Тымныыны, итиини, үөннэр сииллэрин тулуйартан үөскээн, сайдан улаатан тахсар күүс - сүр диэн сахалыы ааттанара итинник быһаарыллар. Оҕо улаатан иһэн үлэлии үөрэннэҕинэ сүрэ сайдан, эбиллэн иһэр. Сэттэ сааһын кэнниттэн оҕо сүрэ кытаатан, күүһүрэн иһэрин, бэйэтин билинэрэ үөскүүрүн арааран билэннэр, бу кэмҥэ кыра эрдэҕинээҕи таптал аатын хаалларан, уларытан улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ сүрэ аһара барбатын үөскэтэн оҕону көрсүө буолууга үөрэтиллэр, онтон сүрэ элбээтэҕинэ сүрдээх киһи диэн ааттанар. Ол аата сыыһа-халты туттунан кэбиһиэн сөптөөх киһиэхэ кубулуйан хаалара төрөппүттэри сэрэннэриэ этэ.

Былыргы кэмнэргэ сүр хантан үөскээн кэлэрин ситэ билбэттэриттэн сүрү киһиэхэ атыттар биэрэллэр диэн өйдүү үөрэммиттэр. Нуучча үөрэхтээхтэрэ ол сыыһаны суруйан хаалларбыттарын көннөрөн өйдөөһүн эрэйиллэр. Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ сүрү оҕоҕо төрөпүттэрэ уонна айылҕа биэрэр, ону кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ сайыннаран, дьарыктаан күүһүрдэн биэрэн иһэр диэн быһаарар.

Айылҕа тымныытын тулуйа сырыттахха киһи тымныыны тулуйара үөскээн сайдар. Туох эмэ ыараханы, эрэйдээҕи тулуйа, өсөһө сырыттахха тулуур, өһөс санаа күүһүрэриттэн киһиэхэ туттунар күүһэ үөскээн сайдар. Дьарыктана, эрчийэ сырыттахха киһи сүрэ сайдан, күүһүрэн иһэр.

Кут-сүр үөрэҕэ хантан да кэлбэт, киһи бэйэтин өйүн-санаа­тын үөрэтии, билии буоларынан хаһан да уларыйбат. Оҕо өйө-санаата аан маҥнай бэлэм, биллэр үчүгэй үгэстэри иҥэриниититтэн ийэ кута иитиллэн сайдар, онтон умнубат буолуута үөскээтэҕинэ салгын кута үөрэҕи билэн, ылынан эбиллэн барар.

Киһи сааһыран истэҕинэ этин-сиинин туругун, өйүн-санаатын уларыйыыларын, араас түүллэрин үөрэтэн бэйэтэ баһылаан олоҕор туһанан иһэрэ Кут-сүр үөрэҕэ диэн ааттанар. Бу үөрэх сүрүн өйдөбүллэрин хас биирдии киһи билэ сылдьара, олох сайдыытын көрдөбүлэ буоллаҕына табыллар. Сайдыы­лаах олоххо киһи бэйэтин ис санааларын билэрэ, олору баһылыыра уонна салайара киһи өйүн-санаатын таһымын өссө үрдүкү кэрдиискэ таһаарыан сөп.

Билигин Кут-сүр үөрэҕин сайыннарыы, онно түүллэри үөрэтэн туһаныы тарҕанан иһэр. Аныгы психология үөрэҕэ саҥа арыйа сатаан эрэр үөрэхтэрин бы­лыргы сахалар үөрэтэн билэннэр билигин да бэйэлэрин олохторугар туһана сылдьаллар. Бу үөрэхтэриттэн саамай туһалаахтара оҕо ийэ кута 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри бэлэм үгэстэринэн иитиллэр диэн буолар. Үчүгэй иитиилээх диэн ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллибит оҕо ааттанар, онтон куһаҕан иитиилээх диэн куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэммит буоллаҕына этиллэр.

Сахалар бу Кут-сүр үөрэхтэрэ бэйэлэрин былыргыттан билиилэрэ, национальнай культураларын баайа буолар уонна атын омуктарга мээлэ тарҕатыллыа, ыскайданыа суохтаах. Ол аата саха тылын үөрэтии, билии Кут-сүр үөрэҕин туһаныыны үөскэтэрэ сахалар ахсааннара эбиллэн иһэрин саҕалыан сөп.

Сахаларга эрэ баар Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан толору бэриллэр. Бу өс хоһооно киһи тулуурун, өсөһүн кыра эрдэҕиттэн сайыннаран олоҕор ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэрин туһана сылдьыы омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр ордук улаханнык туһалыыр. Билигин ырыынак кэмигэр киһи тулуурун, дьулуурун улаатыннарарга аналлаах Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһаныы ирдэнэр буолла.

Сахабыт сиригэр элбэх араас омуктар олохсуйан эрэллэр. Бу кэмҥэ саҥа омук үөскээһинэ салҕанан иһэр. Бу элбэх омуктартан баһылыыр оруолу ыларга Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ туһалыыр кэмэ кэллэ. Улахан тулуурдаахтар, дьулуурдаахтар, үлэни кыайааччылар баһылыыр кэмнэригэр, бу таҥарабыт үөрэҕэ эрэ көмөлөһөр кыахтаах.

Нууччалары кытта холбоһууттан сайдыы күүһүн ылыммыт саха омуга билигин өссө сайдан иһэр. Омук сайдыыны ситиһэригэр тулуура, өсөһө улахана ордук туһалааҕын билиннэххэ табыллар. Тулуурдара улахан, үлэни кыайар, көрсүө, сэмэй дьон эрэ омугу сайыннаралларын уһун үйэлээх сахалар билэллэр уонна олохторугар туһана сылдьалларын бэлиэтинэн оҕолорун көрсүө, сэмэй майгыга үөрэтэллэрэ буолар.

Кут-сүр үөрэҕин саҥалыы сайыннаран, сахалыы тылы­нан саҥардыы, кэлэр көлүөнэни үөрэтиигэ киэҥник туһаныыга киллэрии саха тыла сайдарыгар, саха дьонун өйдөрө-санаалара тупсарыгар, ахсааннара эбиллэригэр ор­дук туһалаах буолуо этэ.

Туһаныллыбыт литература.

1. Бравина Р.И. Олох. Дьылҕа. Өлүү. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 208 с.

2.Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.