Сүүстэ этии
Оҕо саҥа улаатан иһэн барыны-бары билиэн-көрүөн баҕата аһара таһымныыр. “Бу тугуй?” “Ол тугуй?” “Тоҕо?” диэн биири биэстэ ыйытан мээрилиирэ, билэ сатыыра элбиир. Бу кэмҥэ оҕо биири хос-хос ыйытан лэбэйдиирин хайдах эрэ тулуйан, барыны-бары кыаҕа тиийэринэн быһааран биэрэн истэххэ эрэ өйө-санаата күүскэ сайдар кыахтанарын төрөппүттэр бары билэллэр.
Куорат сахалара оҕолорун нууччалыы эрэ аҕыйах тылы саҥарарга үөрэтэн кэбиһэн бараннар, бэйэлэрэ нууччалыы ситэ-хото билбэттэриттэн, барыны-бары ситэрэн-хоторон, дириҥник быһааран биэрбэттэриттэн кыайан толору өйдөһөр гына оҕолорун кытта кэпсэппэттэр, ону-маны быһааран, илдьиритэн, онтон-мантан булан холобурдаан өйдөппөттөр.
Маннык дьон оҕолоро бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэн баллыгыраһан, тэлэбиизэр, биидик үөрэҕин эрэ билэр, уруһуй киинэлэри эрэ көрөр дьон буола улааталлар, өйдөрө-санаалара, олоҕу билиилэрэ ситэ сайдыбат. Бу оҕолор төһө да биидик, тэлэбиизэр билиитин билбиттэрин иһин үлэҕэ-хамнаска, дьиэҕэ-уокка, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, ыал олоҕор сыһыаннаах билиилэри букатын да билбэт буола улааталлар. Аныгы үөрэхтээхтэрбит бу дьону аһыныахтарын, эбии үөрэтиэхтэрин билбэккэ, “маргиналлар”, “макбеттар” диэн туората сатыыр хос ааттары иҥэрдилэр.
Оҕону тылынан этэн үөрэтии уустук уонна уһун кэми ылар. Оҕо тугу эмэни билэн өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн ийэ кутун үөскэтиниэр диэри биири олус элбэхтэ хос-хос хатылаан этии эрэйиллэр. Бу үөрэх сүрүн төрүтүн сахалар “Сүүстэ этии” диэн этэллэр. Биири биэстэ хос-хос хатылаан, быһааран үөрэтии билии ордук дириҥээн, үгэс буолан хаһан да умнуллубат буола өйдөнөрүгэр тириэрдэрин ситэ быһааран туһаммакка сылдьабыт.
Тылынан этэн үөрэтии мөлтөҕүн, соччо тиийимтиэтэ суоҕун “Истибиттээҕэр көрбүт ордук” диэн этии бигэргэтэр. Көрүү, билии ордук дириҥник иҥэригэр тириэрдэрин сахалар “Тутан-хабан көрүү” диэн этиилэрэ дакаастыыр. Учууталлар плакаттары оҥорон көрдөрөн үөрэтэллэрэ оҕолорго ордук тиийимтиэтин билэннэр туһаналлар.
Тыа сирин оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары, халааһыннары, талааһыннары оҥороллоро аҕыйаабат. Үгүстэр тутуллан хаайыыга бараллар.
Саха сирин сахалыы хаһыаттара дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын саха дьонугар кэпсээбэттэр, суруйбаттар, кистии сатыыллар. Ол иһин тыа сирин олохтоохторо дьон ханнык куһаҕан быһыылары оҥороллорун билбэттэриттэн оҕолорун маннык куһаҕан быһыылары оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэрин быраҕан кэбистилэр. Тыаттан куоракка киирэн эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара эбиллэн иһэллэрэ оҕолор куһаҕан быһыыны оҥорбот буолууга үөрэхтэрэ суоҕун биллэрэр.
Эрчиллии эмиэ оннук. Сүүрэ үөрэнэргэ аан маҥнай олус ыарахан, киһи сылайар, эстэр. Тулуура, өсөһө тиийбэтэҕинэ хаста да сүүрэн көрө сатаан баран “Бу туох туһалаах дьарыгый?” диэн санааҕа кытта киириэн эмиэ сөп. Маны барытын тулуйан үс хас ый устата сарсыарда аайы сүүрдэххэ сүүрүү туһата дьэ биллэн барар, күүс-уох сыыйа-баайа эбиллэр, мантан салгыы дьарыктаннахха аны кыдьыгыран, киһи бэйэтэ сүүрүөн-көтүөн баҕарар кэмэ эмиэ кэлэр.
Оҕо туох эмэ туһалаах дьарыгынан дьарыктанарыгар аан маҥнай күһэйии, ыгыы хайаан да эрэйиллэр. Тоҕо диэтэххэ туох эмэ туһалааҕы оҥоруу киһиттэн өйө-санаата бөҕө, тулуурдаах буоларын, үлэни-хамнаһы, элбэх хамсаныыны эрэйэринэн аан маҥнай ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллар. Оҕо оонньоотоҕуна оонньууру хоһу биир гына ыһан баран хомуйарын сүрэҕэлдьиир, ыарырҕатар. Араас ньыманы; тылынан этиини, манньаны, ыгыыны, тиэтэтиини барытын туһанарга эрэ тиийиллэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтин билиэн-көрүөн баҕата мөлтүү илигинэ үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр, оннук үгэстэри туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрэр ордук судургу. Үлэлии үөрэнии элбэх хамсаныыны оҥорууну эрэйэр. Билигин сааһырбыт дьон кыра эрдэхтэриттэн үлэлии үөрэммиттэрэ тардан пиэнсийэҕэ да таҕысталлар кыайалларынан үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ билиини-көрүүнү түргэнник ылынарын билигин бары билэллэр. Кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэнэн үгэс оҥостубатах оҕо улаатан бэйэтин өйө киирдэҕинэ үлэлии үөрэнэ сатыыра олус уһун кэми ыларын ааһан, аны сөбүлээбэтэ үөскүөн эмиэ сөп.
Оҕону кытта элбэхтик кэпсэтиэххэ, быһаарыахха, саҥарда үөрэтиэххэ, ыйан, көрдөрөн биэриэххэ. Киһи бэйэтин төрөөбүт тылынан элбэхтик кэпсэтэр, быһаарсар кыаҕа ордук улахан, олоҕун уопутун, бэйэтэ тугу, хайдах билбитин-көрбүтун оҕотугар тиийэр гына кэпсииригэр төрөөбүт тылынан тиийимтиэ гына быһаарар кыахтанар. Туох эмэ үлэни оҥорорго көрдөрөн биэрии, эмиэ хос-хос быһаарыы, “Сүүстэ этии” улаханнык туһалыыр.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ тугу саныырын тылынан кэпсии үөрэннэҕинэ быһаарар өйө-санаата ордук күүскэ сайдар, ханнык баҕарар боппуруоска сөптөөх эппиэти булар кыахтанар.
Оҕону кытта өйдөһөр кэпсэтиини киһи төрөөбүт тылынан ыытар кыаҕа улахан. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн, саҥа саҥарарыттан ыла саҕалаан төрөөбүт тылынан саҥарарга, кэпсэтэргэ ийэтэ үөрэтэрэ тиийимтиэтин улаатыннарар.
Хайа баҕарар төрөппүт оҕотун атыттартан ордук өйдөөх-санаалаах диэн иһигэр кичим санаалаах. Оҕо өйү-санааны иҥэриниитэ төрөппүт хайдах иитэриттэн, үөрэтэриттэн быһаччы тутулуктааҕын таба өйдүөхтэрэ, туһаныахтара этэ. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик саҥара, кэпсэтэ үөрэммит оҕо өйө-санаата тобуллаҕас, билиитэ-көрүүтэ киэҥ буолар, сайдыыны, үөрэҕи эрдэлээн ситиһиэн сөп.
Төрөппүттэр оҕону кытта төрөөбүт тылларынан элбэхтэ кэпсэтэ сатыыллара, бэйэлэрин сахалыы ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн ааттаталлара, тугу барытын оҥорон көрдөрөн биэрэ-биэрэ хос-хос быһаараллара, кэпсииллэрэ, бары билиилэриттэн иитэн биэрэллэрэ ирдэнэр. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик кэпсэтэ, кэпсии, эһиги курдук үлэлии-хамсыы үөрэннэҕинэ, улааттаҕына, этэ-сиинэ ситтэҕинэ, бэйэҕитин баһыйа өйдөөх-санаалаах буола улаатыан сөп. Ол аата оҕо сайдыытынан, үөрэҕинэн төрөппүттэрин баһыйар кыахтаах буолуута кыра эрдэҕиттэн үөскүүр уонна омук сайдан иһиини ситиһэригэр сөп түбэһэр.
Сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн этиилэрэ эмиэ кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара, тулуурдара, дьулуурдара төрөппүттэринээҕэр ордуохтааҕын, баһыйыахтааҕын быһаарар. Бу этиини хас биирдии саха киһитэ олоҕор туһанан, оҕолорун онно сөп түбэһиннэрэн ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ сахалар сайдан иһиини ситиһэр кыахтаналлэр.
Сэбиэскэй былаас оҕону иитиигэ биир сыыһатынан бу “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туоратан, дьон өйүттэн-санаатыттан умуннара сатаабыта буолар. Билигин хас киһи бэйэтин оҕотун бэйэтэ ордук көрөн-истэн иитэр-үөрэтэр кэмигэр, бу этии төрүт суолтатын таба өйдөөн олохпутугар туһанарбыт кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрө-санаалара бөҕөргүүрүгэр, үлэни-хамнаһы кыайалларыгар туһалыыр кыаҕа улаатар.
Оҕону кытта элбэхтик кэпсэтии уонна саныыр санаатын тылынан этэригэр үөрэтии сайдыыны ситиһэригэр тириэрдэр. (1,67).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1.Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 102 с.