С. А. Зверев айымньыларыгар эргэрбит тыллар
С. А. Зверев айымньыларыгар эргэрбит тыллар уларыт
Оксиэ, оҕолоор,
Номох буолан умнуллубут
Норуот тыыннаах тыла!
Ууга эн тимирбэккин,
Килбиэннээх кэрэ бэйэ5эр
Кир, дьэбин сыстыбат!
С.А.Зверев – Кыыл Уола
Айынат хаантан аналлаах
Алгыс санаам салыйбатын,
Үрүн айыыттан төрүттээх
Үтүө тылым өлбөтүн
С.А.Зверев – Кыыл Уола
Сергей Афанасьевич Зверев – Кыыл Уола норуот ырыаһыта, суруйааччы, искусство деятелэ, тойуксут, олоҥхоһут, оһуохайдьыт, үнкүүһүт, саха омук фольклоругар, ийэ тылын, төрут культуратын, итэ5элин уһулуччулаах билээччи уонна тарҕатааччы, көннөрү киһи да быһыытынан – саха омук бүттүүнүн киэҥ туттуутунан буолар. Улахан Советскай энциклопедияҕа поэт, импровизатор быһыытынан киллэриллэ сылдьар. Кини сиппит-хоппут толору айымньыларын хомуурунньуга 1971 сыллаахха Якутскай куоракка саха народнай суруйааччыта Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон редакциятынан тахсыбыта. Аата «Аман өс» диэн. Манна редактор ырыалары-тойуктары тус-туспа тематическай хайысхаллаах аҕыс салааҕа араарбыта. Бу айымньылары ырытааччыларга көмөлөһөр табыгастаах өнкүл быһыытынан сыаналыыр суруйааччы, тыл үөрэхтээҕэ А.А.Кондратьев. Дьыл кыһалҕалара дьон-сэргэ социальнай эрэйин-сорун кытта алтыһыннара хоһуллубут «Утуйан турбутум» тойуга урукку үйэ сайына кыһынтан туох да атына суоҕун уус-ураннык бигэргэтэр. «Сайын кэлиитэ», «Этин тойуга», «Хаһаа ырыата», «Дьабака ырыата», «Туруйа туркута» курдуктар дьыл кэлиитин, көтөр-сүүрэр үөскээн үксүүрүн, төрөөбут айылҕа кэрэтин хоһуйар буоланнар, ааҕааччыга эстетическай дуоһуйууну тэнэ иҥэ сир кэрэтигэр сугуруйуу тыынын иитэллэринэн уратылаахтар. Оттон «Уот алгыһа», «Эбэ алгыһа», «Баҕах тойуга», «Кийиит сүктэн кэлиитэ» ырыалар норуот үтүө үгэстэрин, абыычайдарын, үчүгэйгэ, үрдүккэ дьулуһар сырдык итэҕэлин илдьэ сылдьалларынан элбэҕи биллэрэр аналлаахтар, этнографическай өттүнэн улахан суолталаахтар. Улуу Киһи уола Дмитрий Сергеевич Зверев эппитинии: «саха тылын модун бухатыырын», XIX үйэ чаҕылхай киһитин, саха тылын сүөгэйин-сүмэтин иҥэриммит дьин-чахчы норуот талааннааҕа С.А.Зверев – Кыыл Уолун айымньыларын киһи аахтар ааҕан барар. Уонна саха тыла, дьэ чахчы, муора курдук баайын, киэнин сөҕөҕүн, имигэһин, кэрэтин итэҕэйэҕин. Элбэх да тылы билбэт эбиппин. Билбэт тылларбыттан угустэрэ эргэрбит тыллар (нууч. «устаревшие слова»). Эргэрбит тыллар икки сүрүн бөлөххө арахсаллар: сүппүт уонна былыргы бэлиэтиир тылларга. Сүппүт тыллар (архаизмы) диэн атын тылынан солбуллан туттуттан тахсыбыт тыллар ааттаналлар. Холобур, урут муо көппөх, бэлиэлээх үйэн, дьабарааскы өргүө дэнэллэрэ биллэр. Ол гынан баран билигин ити тыллар саха бүттүн тылыгар туттуллубаттар, хотугу говордарга эрэ бааллар. Итинник тылларга эби буоһах (куолай), баһарҕас (этэрбэс, олооччу), торҕо (таҥас, өрбөх), алчах (баҕа), өс (тыл, «слово, речь»), айах (чороон), дьиэл (халҕан) уо.д.а. тыллары холобурдуохха сөп. Ол эрээри сүппүт тыллар үрдүк стиль тутууга буолар үгэстээх. Холобур: анаар (көр), тусаһа (тиэргэн), мындаа (арҕас). Оттон сорох сүппүт тыллар тобох курдук олоҕурбут ситимнэргэ, өс хоһоонноругар хаалаллар. Холобур: тыл-өс, өс хоһооно; айах адаҕата, буоһах бохсуута; кэтинчэ быта кэтэххэ ыттан, баһарҕас быта баска тахсан уо.д.а. Мин ырыалартан аҕыйахтарыгар тохтоон, эргэрбит тылларын ырытарга холонуом. Үгүс тылы ылбакка, интэриэһинэй дии санаабыттарбар тохтуом. Бастаан бу тыллары материальнай культура, былыргы олох-дьаһах, бытовой, обрядовай культураҕа, итэҕэл тылларыгар (ойуун, таҥара, алгыс), булка сыһыаннаах, быһыы-майгы, таптал тылларыгар араартыыр санаалаах этим. Тылым аҕыйах буолан, оннук араарбакка биирдиилээн ырыаларынан-хоһооннорунан ырытыам. 1938 сылга суруллубут «Баҕах тойуга». Баҕах диэн тыл «Саха тылын быһаарыылаах тылдьытыгар эргэрбит тылынан сылдьар. Быһаарыытын көрүөҕун: «Хас да сиринэн моонньоммут, кэрэнииистэрдээх, ойуулаах үс саһаан үрдүктээх сэргэ». Өссө сири иһит ыйанар туора биттэхтээх буолар эбит. Ол эрэн, баҕах диэн тылы умнууга хаалбыт тылынан соччо аахпаппыт, кэлин ыһыахтарга, сиэргэ-туомна суолта бэрилллэр буолан, билэбит, истэбит, көрөбут. Дьэ, манна маннык тыллары интэриэһиргээтим.
«… Аар баҕах анньыллан,
Силик баҕах сиэттиһэн, Уһун уһуойах туругуран Уйгу-силик тоҕооспут эбит…»
Уһуойах диэн туох эбитий? Өссө биир сиргэ «уһуйах ураҕас төбөтун» диэн баар. Уһуойах диэн тыл Э.К. Пекарскай да, Г. Ф. Сивцев да тылдьыттарыгар суох. Уһаайах – хомуос, хамыйах эбит. Оттон «Диалектологическай тылдьыкка» көрдөххө, уһуойах – (Булуу эҥэригэр туттуллар эргэрбит тыл) баҕахха анньыллар уһун ураҕас (Саввин А.А. «Материалы Вилюйской экспедиции»). Оттон уһуйах (эмиэ эргэрбит, Кэбээйигэ туттуллар тыл) – кымыс ытыга, хамнатар диэн быһаарыылаах. Хомуурунньукка бэриллибит быһаарыы: «Уһуойах – баҕах баҕанатыгар сыһыары анньыллар уһун үөл ураҕас». Уһун диэн тылтан үөскээбиттэр быһылаах. Онон уһуойах диалект тыла эбит. Ол иһин буолуо, атын айымньыларга холобур көрдөөтум да, булбатым. Баҕар, итинник маһы атыннык ааттыыллара буолуо.
«…Аҕыс атыыр сэргэни
Алаарыччы анньан кэбиспиттэр;
Икки сиэллээх айгыны
Тэннии сириэдитэн кэбиспиттэр…» (стр. 43)
Айгы диэн тылы диалектологическай эрэ тылдьыкка буллум. Тойук кэнниттэн быһаарыы баар: «Айгы – ба5ах таһыгар анньыллар, төбөтө чөмчөгөр сиэллээх баҕана аата. Кини көнө, ханан да дьабаата суох тиитинэн оҥоһуллар». Оттон тылдьыкка айгы икки суолталаах:
1. (Бул.) илдьэ сылдьарга эбэтэр барыыга-кэлиигэ табыгаһа суох улахан, ыарахан; айгы ыал – (большая семья, тяжелая для переездов) 2. (Орто Халыма) – наҕыл бытаан Айҕаны – туох эмэ наьаа киэн (Пекарскай). Айгыр (бул.) – былыр ыһыахха баҕах таһыгар анньар чөмчөгөр төбөлөөх төбөтө сиэллээх баҕана (Саввин А.А. «Материалы Вилюйской экспедиции»).
Онон, мантан көрдөххө, Зверев айгыта уонна бүлүүлэр айгырдара биир суолталаах тыллар эбиттэр. Айгыны диалект тыла диэхпитин сөп. Бу тыл толору үгэстэр туттуллубат булбуттарыттан, билигин маннык баҕаналары туруорбаппытыттан, эргэрбитэ буолуо. Хам-тум айымньыларга көстөр.
«Дэлбиһээхтиир сиксиктээх,
Умуруктуур айахтаах,
Түөттүрүктүүр бүүрүктээх,
Боҕуускалаах оһуордаах
Моойторуктуу хоруонкалаах
Мойбордуу түүлэээх
Көҕүөр дэлбэр иһити
Бэлэмнии ууран кэбиспиттэр…» (стр. 45)
Мойбор = моймор «белая полоса вокруг шеи» (Пекарскай тылдьыта II том, 1581 стр.). Мойбор + лаах > мойбордоох, арааһа моой диэн тылтан уөскээбитэ буолуо. Оттон «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар» кыылга эрэ сыһыаннаах курдук быһаарбыттар: кыыл моонньун эргийэ урунэ, моойторуга. Оттон Зверевкэ бу иһиккэ-хомуоска сыһыаннаах эбит ээ. Багдарыын үлбэ «аман өс» кинигэтигэр ааҕабыт: «Көйүөр (кө5үөр) айах-сири иһиттэн арыый аҕай кыра, сылгы тириититтэн тигиллибит кымыһы кутар иһит. Көҕүөрү силигин ситэрэ киэргэтэллэрэ, симииллэрэ. Сылгы бэйэтэ, ити бэл диэтэр кыла кытта киһини араҥаччылыыр, быыһыыр-абырыыр диэн өйдүүллэрэ өбүгэлэрбит. Ити, ол даҕаны иһин, үрүҥ аспыт, кымыспыт иһитин көҕүөрү, били бүүйэ тардыллар сиринэн, моонньунан мойбордуу туулуур эбит буоллахтара. Иһиккэ айаҕынан, куһаҕан тыын киирэн, аһы быртаҕырдыбатын диэн! Көҕүөр олус киэҥник тарҕаммытын биир суол туоһутунан көҕүөр ойуу, көҕүөр симэх диэннэр бааллара эмиэ туоһулуон сөп. Үрдүнэн ромбалаах сүрэх курдук ойуу («орнаменто в виде сердца с ромбой наверху»), лира курдук ойуу («форма мотивы лиры») көҕүөр диэн ааттаналлар. Көҕүөр уйгуну, быйаны сирэйдээн, символлаан көрдөрөрө. Ол иһин олоҥхоҕо Айыы Хотун «хаар курдук астаах, хабыйахаан курдук эттээх, икки күҕүөр симиир саҕа эмиийдэээх» диэн хоһуйаллара. Көҕүөр түн былыргы тыл. Кинини бастакынан сурукка киллэрбит киһинэн, бука эрэ, Я.И.Линденау буолара буолуо (250 – тан тахса сыллааҕыта). Көҕүөр төрдө монгол тыла. Былыргы монголлар кинини күкүүр дииллэрэ уһу, билиннилэр хөхүүр дииллэрэ уһу, билиннилэр хөхүүр дииллэр, буряттар – хукуур, калмыктар – көкүүр. Тюрк омуктарыттан кө5үөрү тувалар когээр дииллэрин билэбин. Тылдьыты онорооччулар ону: «Большая кожаная фляга (для кумыса или араки)», - диэбиттэр. Көҕүөр тоҕо эргэрдэ? Итинник иһити сатаан оҥорор киһи билигин суох. Онон, олох умнуллуон, айымньыларга суруллан, сир-уот аатыгар иҥэн, музейдарга көстөн сир бэйэтин саҥата турдаҕа.
«Таныы бэһэ холобурдаах,
Сааллар чаҕылҕан талааннаах
Унаар халлаан оһуордаах
Уйгу солко томторҕолоох
Ойон туостуор халдьаны
Туруору ууран кэбиспиттэр…»
Халдьа – туос көнкөнөй, ходуор иһит моонньугар баар. Миигин манна таҥыы бэһэ интэриэһиргэтэр. Кинигэҕэ бэс аһын (субатын) сүлэн ылан баран, тиэйэҕэ дьаптайан, сыттаах гына, сайын хатаран кэбиһэллэр диэн быһаарбыттар. Пекарскай тылдьытын көрөбут: «Таныы бэс – связка употребляемой в пищу сосновой заболони, сплоченной в пласт». Атын тылдьыттарга быһаарыы суох. Таныы < тан+ыы – «устройство» диэбит Пекарскай. Холобурдары көрдөөтум да, үксүгэр бэс үөрэтэ диэн. Бэс ис сутукатын хастаан ыланнар буһаран хааһыга, тарга эбэтэр суоракка булкуйаллар эбит (Тарбахов «эн остуолун сахалыы астара» кинигэтигэр баар).
«…Кэдэгэркээн уктаах,
Эмти быһыы ойуулаах
Кэнэгэркээн айахтаах
Учар кулун уйуллаах кутуруга
Боҕускалаах уктаах
Бабыраанкы таьылы
Уруйдуу тоһуйбуттар…»
- нуучча тылыттан киирбит – поваренка (уполовник, чумичка) (Пекарскай I стр. 323). Диалектологическай тылдьыкка Верхоянскай, Саккырыыр диэки туттуллар, күөс хоторор хамыйаҕы, куопсугу этэллэр эбит. Оттон «аман өскө» арыыны баһар улахан сиэллээх хамыйах диэн быһаарыы баар. Онон былыр, арыыны баһарга туттуллар эбит буоллаҕына, аны ол умнуллан, билнни ыьыахтарга ойбон арыыны онорбот буолан, бу тыл сүппүт, умнуллубут. Хоту суолтата уларыйан, күөс баһар куопсук буолан, диалект тыла буола сылдьар быһыылаах. Тойукпутун салгыы көрөбут.
« … Аҕыс адаар саадьаҕайдаах,
Атаан силик атахтаах
Арыы ньалык уҥуохтаах
Арыы көйөргө кутуулаах
Атыыр балхах маһы
Бааралыы ууран кэбиспиттэр…»
Балҕах диэн тугуй? Пекарскайга көрдум: «Балҕах – 1) деревянная выдолбленная посуда, стакан в роде деревянной кружки или стойки. 2) в Дюжинском и Борогонском улусах: небольшой чорон (деревянный кубок) об одной ножке». Серошевскайга балхах үс атахтаах ойууламмыт эбит. Г.Ф.Сивцев тылдьытыгар балхаҕы эргэрбит диэбит, намыһах үс атахтаах кыра чороон диэн быһаарбыт. Бэлкэй дииллэр эбит сороҕор. Диалектологическай тылдьыкка Мэҥэ-Хаҥаласка, Сунтаарга, Уөһээ-Бүлүүгэ үс атахтаах намыһах култаҕар чороону этэллэр диэн баар. Балхаан дииллэр эбит. Ол эрэн 1994 с. саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар балхааны кэпсэтии эрэ стилигэр туттуллар күүстээх долгун диэн быһаарбыттар. «Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ» I чааьыгар маннык быһаарыыны көрөбут: «Арааһынай чорооннор тус-туспа ааттаахтар. Аамай улаханнара тойон айах диэн, ол анна кэриэн айах, ол анна бачыгырас ойуулаах балхах чороон».
«…Мээчиктээх уктаах
Бэһиэлэйдии бэлиэлээх
Биһиэйэхтиир сэби
Бэлэмнэрдээн кэбиспиттэр…» (стр. 46)
Биһиэйэх эбэтэр бэһиэйэх – киргизтэргэ пистэк диэн тыл баар. – кымыс ытыйар ытык. Пекарскай тылдьытыттан уратыларга бу тыл суох. Багдарыын Сүлбэ «Аал уоту оттунан» кинигэтигэр маннык баар: «Көөнньө турар кымыска ыаммытынан ууту уонна оргуйбут ууну кутан баран, булкуйар тэрил баар буолар. Ытык оннугар. Ону бэһиэйэх (биһиэйэх) эбэтэр бэлиэр дииллэр. Сорох сиргэ – билиир. Билиир Тарбах – Орджоникидзевскай Иһитин сирэ». Оттон улуу тойуксут бэйэтэ быһаарбыт: «Биһиэйэх, хамнатар – симиир моонньугар кэтэрдииллэр көҥкөлөй иһигэр уган туран, кымыһы көөнньөрөргө булкуйар, хамсатар хаһыылаах салтаҕар төбөлөөх, оһуордаах уктаах мас». «Дьөһөгөй түһүмэнэ» былыргы норуот ырыатыгар маннык строфаны көрөбут:
«Симэхтээх көмүстээх
Сири иһиттээх,
Күөгүлээх көмүстээх
Көҕүөр иһиттээх,
Сиинньэлээх дьэрэкээннээх биһээйэхтээх,
Көмүстээх төкүнүйэр күҥкүлээхкилээх
Матаарчах айах бааралаах
Чороон иһит тускулаах
Кэриэн иһит кэскиллээх…»
Былыргы үлэ-хамнас «Сылгы сүөһү тускула» ырыатыгар:
«Ой-бото олохтоох,
Көмүстээх ааннаах,
Көҕүөр симииргэ,
Хайарҕастаах хамнатарынан хамнатан,
Сөҥ сүөгэй аннын уутунан
Кимиэлинэн киксэрэр,
Ала ынах араҕас арыытынан
Амтанын тупсарбыта».
Манна суруйбут тылларбыыттан историзмнарга мойбор, бабырааҥкы таһыл биһиэйэх, балхах, сорҕо, таҥыы бэс, дэпсэ, үйүктэ диэн тыллары киллэртиэххэ сөп. Оттон айгы, уһуойах, тунах былыт, иһэрэх диэннэри диалект тыллар диэхпитин сөп. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр бүлүү эҥэр эрэ диэки туттуллар, билигин эргэрбит тыллар.