Таба уонна сыыһа
Киһи үлэни табан, табатык оҥорорго уһун үйэлэр усталарыгар эрэйдэнэн үөрэммитин аналлаах таба таҥара үөскээбитэ биллэрэр. Таба кыыл бэйэтэ дьоҥҥо көлө, ас-таҥас буолан улаханнык туһалаабытын таһынан, киһиэхэ тугу барытын табатык оҥорууга баҕа санааны үөскэтиитэ элбэх дьоҥҥо тарҕаныыта таба таҥара туһата өссө улаатан олоххо киирэригэр көмөлөспүттэр.
Таба диэн сахалыы тыл буоларынан таба таҥараны сахалар үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр. Бу таба таҥара тарҕаныытыгар үлэни таба, табатык оҥоруу үөскээбитэ улахан оруолу ылбыт. Үлэни табатык оҥоруу уһун кэмҥэ үөскээн дьону сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибитэ биллэр.
Таба таҥараны сахалыы өйдөөх-санаалаах элбэх норуоттар киэҥ сирдэргэ уонна араас дойдуларга тарҕаппыттар. Олус былыргы кэмнэргэ арийдар диэн үлэни сайыннарбыт омуктар тарҕаммыт сирдэригэр таба таҥара туттулла сылдьыбыт.
Киһи оҥорор быһыыта, үлэтэ икки өрүттэнэн тахсан иһэр:
1. Тугу барытын таба оҥоруу.
2. Сыыһа оҥоруу.
Бу киһи оҥорор быһыыларын икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:
1. Тугу барытын табатык оҥордоххо эрэ туох эмэ туһалаах оҥоруллан тахсан тупсууну, сайдыыны, инники диэки барыыны аҕалар. Кыратык да оҥорор быһыы табыллыбатар, сатамматар эрэ таах хаалар эбэтэр куһаҕаны элбэтэр уратылаах. Ол иһин киһи тугу барытын табатык оҥоро сатыыр баҕа санаата үөскээн таба таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбит.
2. “Сыы” диэн тыаһы үтүктэр тылтан сыыһа диэн быһаарыы үөскээбит уонна табыллыбатах, сатамматах үлэни бэлиэтииргэ туттуллар буолбут. “Сыы” диэн тыл түргэн, кыра тыаһы биллэрэрэ киһи тиэтэйдэҕинэ, ыксаатаҕына сыыһа-халты туттунара элбээн хааларыттан тутулуктанан үөскээбит.
Киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ баар буола турарыттан тулуурун, туттунар күүһүн дьарыктаан уонна аһара барар өйүн-санаатын сиэри, киһи быһыытын тутуһан хааччахтаан эрэ тугу барытын табатык оҥорору ситиһэр кыахтанар.
Өй-санаа аһара бардаҕына, ол-бу айыыны оҥоро сатааһын диэки халыйдаҕына куһаҕаны оҥоруу элбиирин сахалар былыргы үйэҕэ быһааран “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи таҥара-ларын үөрэҕэр киллэрэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаналлар. Дьон оҥоро сатыыр элбэх саҥаны айыыларыттан биирэ эмэтэ эрэ табыллан, сатанан олоххо киллэриллэн туһаны оҥорууга тириэрдэрин бары билиэхтэрэ этэ.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын билбэттэриттэн айыы диэн тылы аҥардастыы “үчүгэй” диэн этэллэрэ улахан сыыһа буолар. Киһи оҥорор саҥаны айыылара оҥорбутун кэнниттэн үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара быһаарыллан тахсар уратылаах. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥоро охсуллубут саҥаны айыы куһаҕан буолан хаалан хомоторо элбиир.
Дьон бары саҥаны айыыны оҥоро сатыылларыттан табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыылар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ону тэҥэ, саҥаны айыыны оҥоруу уратытынан дьон тиэтэйэллэрэ, ыксыыллара, урут түһэ сатыыллара киирэн кэлэн аһара барарыттан син табыллыан да сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулуталлара үксээн хаалар.
Саҥаны айыылары оҥорууттан куһаҕан быһыылар элбииллэрэ итинник чуолкайдык быһаарыллар. Биир эмэ талааннаах киһи оҥорбут саҥаны айыыта эрэ табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны аҕалар.
Дьону барыларын “айыы үчүгэй” диэн албыннаан саҥаны айыыны оҥороллорун үксэтэ сатааһын куһаҕаны элбэтиигэ тириэрдэр. Бу куһаҕаннар эбиллэн тахсаннар букатын алдьатыыны оҥорууга тириэрдиэхтэрин сөп. Бу быһаарыылар “айыы үөрэҕэ” диэн секта дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэтин, сыыһатын биллэрэллэр.
Күүс аһара барыыта сыыһа-халты туттунууну үөскэтэн алдьа-тыыны оҥорорун киһи нэми билэрэ, тутуһара эрэ аҕыйатар уонна үлэни туһалаахха кубулутарга тириэрдэр.
Үлэни оҥоруу табылыннаҕына эрэ туһаны оҥорон, туһалаах үлэнэн ааҕыллар, онтон сатаннаҕына атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэригэр кубулуйар. Ол иһин сатабыллаахтык оҥоруллар үлэ барыһы киллэрэн омук сайдыытын, ахсаана эбиллиитин үөскэтэрин быһааран “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно оҥорбуттар.
Халы-мааргытык оҥоруллубут, табыллыбатах, сыыһа-халты буолан хаалбыт үлэ куһаҕаны элбэтэн кэбиһэр. “Хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн үлэни кыайбаттарын, сатаабаттарын иһин сирэн хос ааттаммыт хоролор үлэһит сахаларга баһыттаран, холбоһоннор симэлийэн хаалбыттар.
Табатык оҥоруу диэн олус былыргы кэмнэргэ таба таҥара буолар кэмигэр сайдан тугу барытын табатык, ол аата сөп түбэһэр гына оҥорор дьон баар буолууларын үөскэппит. Оҕо тугу оҥорорун барытын табатык оҥорор буолууга олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Ол иһин оҕо өйө-санаата сайдара, оҥорор быһыыта тупсара уһун кэми ылар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үгэстэри иҥэриммитэ үлэлииргэ баҕа санаатын үөскэтэн элбэхтик хамсаныылары оҥоро үөрэнэн үлэһит буоларыгар тириэрдэр. Бары уустук хамсаныылары оҥорууга, бу кэмҥэ үөрэнэрэ ордук табыллар уонна түргэтиир.
Көрсүө, сэмэй киһи оҥорор хамсаныылара наҕыллык оҥоруллар хамсаныылары үөскэтэллэр. Наҕыллык, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ оҥоруллар хамсаныылар таба буолан тахсаллара элбэҕиттэн үлэһит сахалар көрсүө, сэмэй буолууну ордук сөбүлээннэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэллэр.
“Илии анныттан илдьиркэй, атах анныттан алдьархай” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара табыллыбакка хааллахтарына куһаҕаны, алдьатыыны үөскэтэллэрин биллэрэр. Хамсаныы табылыннаҕына эрэ киһи туох эмэ туһалааҕы оҥороро кыаллар.
Хамсаныы сыыһа-халты буолан хаалыыта куһаҕаны үөскэтэрэ олус элбэх. Быһаҕынан сатаан туттуна үөрэнэ илик оҕо тарбаҕын дэҥниэн сөп. Киһи кэһэйииттэн үөрэҕи ылынара төһө да түргэнин иһин, оҕо аан маҥнай үөрэнэригэр саллан хаалыытын үөскэтэрэ үөрэнэрин бытаардыан сөп.
Сахалар туһалаах хамсаныылары оҥоруу ыараханнарын ырытан үөрэтэннэр киһи буор кута сайдыытын таһымнарын арыйаннар Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһаналлар.
Тугу барытын табатык оҥорор буолууну ситиһэр туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ, хамсаныылары оҥорорун тупсаран үөрүйэхтэри үөскэтиннэҕинэ уонна тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннардаҕына табыллар. (1,49).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.