Табыллыбатах хамсаныылар
Хол диэн киһи араас хамсаныылары оҥорор тутаах чааһа. Ханнык баҕарар хамсаныылары оҥоруу аан бастаан табыллара, табыллыбата биллибэт уратылааҕыттан улахан сэрэхтээх быһыы буолар.
Холоон көрүү диэн хамсаныылары өссө оҥоруох инниттэн маннык буолан тахсыан сөп диэн эрдэттэн быһаара сатааһын ааттанар. Холоон көрүү кэнниттэн оҥорор быһыы үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу барыллаан быһаарыллыан сөп. Холоон көрүүнү үгүстүк хараҕынан тэҥнээн көрөн быһаарыллар.
Холонон көрүү диэн хамсаныылары хайдах оҥоруохха сөбүн боруобаланан, эрдэттэн хамсанан, үтүктэн көрүү ааттанар. Холонон көрүү кэнниттэн оҥоруллар быһыы хайдаҕа, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана чуолкай соҕустук быһаарыллар кыахтанар.
Сахалар саҥа, урут туттулла илик хамсаныылары оҥорууну эрдэттэн холонон көрөн боруобалаан баран оҥорууну тутуһаллар. Ол иһин хамсаныы сыыһа-халты буолан хааларын аҕыйаталлар.
Холонон көрбөккө эрэ оҥоруллар хамсаныылар хайдах оҥорортон тутулуктанан тус-туспа арахсаллар:
1. Холус хамсаныылар.
2. Холуон хамсаныылар.
3. Харса суох эбэтэр аһара барар хамсаныылар.
Хамсаныылары хайдах оҥорортон үлэни оҥоруу олус улахан тутулуктаах, таба эбэтэр сыыһа буолан хаалыахтарын сөп. Сыыһа-халты буолан хаалар уонна үлэни куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэр хамсаныылартан холус хамсаныылар үөскээн тахсаллар.
Холус хамсаныылар диэн туохтара эрэ табыллыбатах, кыратык аһара барыылаах хамсаныылар ааттаналлар, сыыһаны, куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөп.
Киһи атын киһиэхэ сыһыаныгар киһи быһыытын аһара барар хамсаныылары оҥорор киһини “муостаммыт” диэн этэллэр. “Муостаах муостааҕы көрсүөҕэ” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыытыгар онно сөп түбэһэр утары өттүттэн хамсааһын баар буоларын, үөскээн тахсарын биллэрэр. Муостаныы диэн атын дьоҥҥо сыһыан аһара баран киэптээһиҥҥэ кубулуйбутун, киһи быһыытын таһынан барар хамсаныылары оҥорор кыахтаммытын, ол аата сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһүүнү көрдөрөр бэлиэ буолар.
Ыксааһын уонна тиэтэйии киһи сыыһа-халты, мүлчү туттунарын элбэтэннэр нэми тутуспатын үөскэтэн оҥоро сылдьар үлэтин туһата суохха кубулутуохтарын сөп.
Үлэни оҥорууга киһиргэс буолуу, дэбдэйии куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Маннааҕар үчүгэйдик оҥоробун диэн киһиргэнии кэнниттэн үлэ табыллыбакка хаалара элбиэн сөп.
Хамсаныылары оҥоруу диэн киһи элбэх быччыҥнарын дьүөрэлээн хамсатарыттан, ол аата буор кута төһө сайдыылааҕыттан тутулуктаах уустук быһыы буолан үлэни оҥорууга тутаах көрдөбүлүнэн ааҕыллар.
Холус хамсаныылар диэн бэрт кыранан табыллыбатах, кыра сыыһалаах хамсаныылар ааттаналлар. Чэй испит чааскыны остуолга тыастаахтык ууруу, чааскылаах чэйи тоҕуу холус хамсаныылартан үөскээн тахсар кыра куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр быстах быһыылар буолаллар.
Холус хамсаныылардаах киһи быһаҕы ыллаҕына тарбаҕын быһыан эбэтэр кытаанах мастаах харандааһы кыайан уһуктаабакка элбэхтик тоһута сылдьыан сөп.
Киһи сааһыран истэҕинэ араас хамсаныылары оҥоруута холус буолан иһэр. Бу уларыйыы ордук киһи хайдах хаамарыттан биллэр. Сааһырбыт киһи хайдах эрэ түөрэҥэлээн, тирэҕэ суохтук хаамара эбиллэн иһиэн сөп. Ол иһин имигэстик хаамары ситиһэргэ киһи куруук хаамыынан дьарыктана сылдьара эрэйиллэр. Холус хамсаныылар элбээһиннэрин харах көрүүтэ дьиримнээһинэ уонна илии салҕалааһына үксэтэн биэрэллэр. Ону тэҥэ, сүһүөхтэр аанньа хамсаабаттарыттан мастыйыылара эбиллэн эрэйдиэхтэрин сөп.
Холус хамсаныылар аһара барыылара холуон хамсаныылары оҥорууга тириэрдэллэр. Холуон диэн түргэнник оҥоруллар уонна табыллыбатах, оҥорор үлэни куһаҕаҥҥа кубулутар хамсаныы ааттанар. Биир холуон хамсаныы оҥоруллар үлэни буортулуон сөп.
Киһи холуон хамсаныылары оҥорорун арыгыны элбэхтик иһии улаатыннарар. Ол иһин арыгыны элбэхтик иһииттэн киһи холуон хамсаныылары оҥороро элбиирин холуочук диэн тыл биллэрэр.
Холуочук диэн холуон хамсаныыларын оҥорор киһи ааттанар. Арыгыны иһииттэн сыыһа-халты туттубат туһугар киһи кыратык холуочуйуор диэри иһэн баран тохтуура табыллар. Тулуура улахан, туттунар күүстээх киһи, бу арыгыны иһии биллэр кээмэйин аһара барбат кыахтанара ордук туһалаах.
Холуон хамсаныылар аһара барыылара, киһи өйүнэн-санаатынан кыайан салаллыбат турукка тиийиилэрэ харса суох хамсаныыларга тириэрдиэхтэрин сөп.
Харса суох хамсаныылары оҥоруу өй-санаа салайара тохтууруттан, күүһү табан туһамматтан, аһара ыытан кэбиһэртэн үөскүүр. Харса суох хамсаныылар таба, туһалаах буолан тахсаллара отой аҕыйаҕыттан куһаҕан хамсаныыларга киирсэллэр.
Сорох майгы уратылара киһи оҥорор хамсаныыларын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиэхтэрин сөп:
- Тиэтэйии, ыксааһын. Киһи тиэтэйдэҕинэ, ыксаатаҕына сыыһа-халты туттунара элбээн хаалара куһаҕаҥҥа тириэрдэр.
- Киһиргээһин. Киһиргээбит, дэбдэйбит киһи бэйэтин кыаҕын сыыһа сыаналааһыныттан оҥорор быһыытын куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп.
Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран билбэт буолуу куһаҕан быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. Оҕо улаатан иһэн куһаҕан диэни билбэт буолуута улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Уолаттар охсуһан баран утарылаһааччыларын алдьаммыт олоппос атаҕынан баска биэртэлээн кэбиһэн өлөртөөбүттэрэ биллэр. Киһини баска маһынан охсуу диэн олус куһаҕан быһыы буоларын, киһи өлөн хаалыан сөбүн билбэттэриттэн, алҕаска киирэн биэрбиттэр.
Киинэлэргэ элбэх сымыйаны, албыны көрдөрөллөр. Эдэрдэр ону билбэттэриттэн киирэн биэрэллэрэ элбээн сылдьар. Киинэ “супер” геройа улахан да маһынан баска биэртэлээбиттэрин кэнниттэн, кыратык дөйө түһэн баран салгыы охсуһарын үтүктэ сатааһын аһара барыыны үөскэтии буолар. Уолаттар куһаҕаны үтүктэр сыыһатын билэллэрэ буоллар киирэн биэриэ суоҕа этилэр.
Киһи бэйэтэ куһаҕаны арааран билэр буоллаҕына, ол куһаҕаҥҥа киирэн биэрбэт кыахтанар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону үөрэтэргэ аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын урутаан билэрин үөскэтэн “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиини тутуһан үөрэтэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыны тургэнник үөскэтэр.
Сайдыылаах буор куттаах киһи оҥорор хамсаныылара имигэс, көрүөхтэн үчүгэй буолан тахсалларын дьон бары көрөн билэллэр уонна хамсаныылары оҥоруу өйтөн-санааттан, буор куттан быһаччы тутулуктаахтарын атеистар сымыйа үөрэхтэригэр баһыттараннар аахайбакка, хаалларан сылдьаллар.
Хамсаныылары хайдах оҥороруттон киһи оҥорор быһыыта, үлэтэ өйүттэн-санаатыттан, буор кутуттан быһаччы тутулуктаахтарын сахалар үөрэтэн билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр. (1,18).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.