Таҥара үөрэҕэ - олох үөрэҕэ
Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит таҥара үөрэҕэ билигин дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник киирэн иҥэн уонна киэҥник тарҕанан сылдьар. Сахалыы таҥара үөрэҕин былыргы кэмнэргэ ким да күү-һүнэн тарҕаппыта биллибэт эрээри, саха дьоно элбэх араас таҥа-ралары билэллэрэ умнуллан хаалбакка туһалыы сылдьаллар.
Бу элбэх биллэр таҥаралары үөскээбит кэмнэринэн дьаарыстыы туттахпытына олоххо туһаны аҕалар үлэлэри баһылааһын дьон өйүн-санаатын салайан таҥаралары үөскэппитэ быһаарыллан тахсар:
1. Хотой таҥара.
2. Байанай таҥара.
3. Таба таҥара.
4. Ынахсыт таҥара.
5. Дьөһөгөй таҥара.
6. “Сах” таҥара.
7. Күн таҥара.
8. Үрүҥ Аар тойон таҥара. Бу таҥараттан салгыы үөскээбит киһи таҥаралары салгыы атын үлэбэр хомуйан ырыттым.
Өй-санаа сайдыыта үлэни тупсаран, сайыннаран иһэрин саҥа таҥаралар үөскээн олоххо киирэн иһэллэрэ биллэрэр. Бу таҥаралар үөскээбит уратыларын арыыйда кэҥэтэн быһаарыахпыт:
1. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан бултуурга үөрэнэр кэмнэригэр хотойу таҥара оҥостубуттар. Ол аата хотой курдук кыахтаахтык бул-туурга баҕа санааны үөскэтинэн Хотойу таҥараҕа кубулуппуттар.
2. Булчуттар элбээһиннэриттэн булт таҥаралара үксээннэр тус-туспа ааттаахтар баар буолууларын үөскэтэн холбуу ааттаах Байанай таҥараны үөскэппиттэр. Ол курдук, Байанай таҥара ханнык эрэ кыыл эбэтэр киһи да курдук буолара сурукка киирбиттэр.
3. Таба таҥара. Дьон таба көлөнү дьиэтитэн үлэҕэ туһанар кэм-нэриттэн олохторо табаттан олус улаханнык тутулуктаммыт. Бары табалаах буолар баҕа санаалара улаатан таба таҥараҕа кубулуйбут. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ дьон үлэни баһылааннар тугу барытын табатык оҥорорго баҕа санааны үөскэтинэн, үгэскэ кубулутан таба оҥорууну сөбүлээннэр таҥара оҥостубуттар.
4. Ынахсыт таҥара. Ынах сүөһү таҥарата сахалыы Ынахсыт таҥа-ра диэн ааттанар. Дьон олоҕо ынахтан олус улаханнык тутулуктанар кэмигэр Ынахсыт таҥара үөскээн олоххо киирбит.
5. Дьөһөгөй таҥара. Сылгы сүөһү таҥарата итинник ааттанар. Сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөскэппит таҥаралара буолар уонна билигин даҕаны туһалыы сылдьарыттан дьон сылгылары харыстаан көрөллөрүттэн ахсааннара эбиллэн иһэрэ ситиһиллэр. Сылгыттан саха дьонун олохторо тутуллар буолбута быданнаабыт.
6. “Сах” таҥара диэн тимир уустарын уот таҥаралара ааттанар. Саха дьоно уоту аан бастаан уматан туһаммыт кэмнэриттэн үөс-кээбит. Тимиринэн уһаныы үлэтигэр уот суолтата олус улаханыттан “Сах” таҥара киэҥник тарҕаммыт. Тимир уустарын “Сах” таҥара-ларын аатынан саха омук бэйэтин ааттаммыт. Сахалар тимири уһаа-рыыны уонна уһаныыны баһылааннар уһун үйэлэргэ атын омуктарга сайдыыны тарҕатар омугунан ааҕылла сылдьыбыттар.
7. Күн таҥара. Дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыларын күн сырдыгын дьайыыта үөскэппит. Ол курдук, сыр-дык дьоҥҥо үчүгэйи аҕаларынан үрүҥ дьүһүн үчүгэйи бэлиэтииргэ туттуллар буолбут, үчүгэй өйдөбүлэ бары омуктарга тарҕаммыт. Хараҥа, хара киһи хараҕа көрөрүн мөлтөтөрүнэн дьоҥҥо куһаҕаны, ыараханы үөскэтэриттэн хара, хараҥа куһаҕан өйдөбүллэнэн дьон өйүгэр-санаатыгар үйэлэргэ иҥэн сылдьар.
8. Дьоҥҥо кыыллартан, сүөһүлэртэн арахсан киһи буолар баҕа санаа үөскээһинэ Киһи таҥаралар үөскээн, сайдан тахсалларыгар ти-риэрдибит. Ол курдук, дьон өйдөрө-санаалара кыыллартан уратытын билинэн баҕа санаалара киһи буолууну ситиһиигэ дьулуспут. Сахалар бастакы Киһи таҥараларынан Үрүҥ Аар тойон буолар. Бу таҥара кэнниттэн атын Киһи таҥаралар арахсан сайдыбыттар.
“Үлэ киһини айбыта” диэн арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр этиилэрэ ити таҥаралар үөскээһиннэринэн быһаарыллар кыахтаах. Ол курдук, хас биирдии таҥара үөскээһинэ дьон өйдөрө-санаалара өссө үрдүкү та-һымҥа сайдан тахсыбытын, саҥа үлэ көрүҥүн баһылаабыттарын уон-на олоххо киллэрбиттэрин биллэрэр.
Олох үөрэҕэ диэн этии үлэни оҥорууттан уонна табылларыттан үөскээн тахсар. Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран быһаарарыгар икки өрүттэнэн иһэр өйүн-санаатын икки ардыларыгар, ортолоругар сөп түбэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһанан Орто дойдуну айан таһаарбыттар. Ол аата сөп түбэһии үһүс өрүтэ үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларыгар, ортотун диэки көстөн кэлэриттэн Орто дойдуну үөскэтэн таһааран олоххо киллэрбиттэр.
Олоххо мунньуллар уопут төһө эмэ сылларга, үйэлэргэ сымыйата, албына хаалан кырдьыга быһаарыллан олох үөрэҕин үөскэтэр. Киһи санаата оҥорор быһыытыттан эрдэлээн, инники баран иһэринэн элбэхтик албыҥҥа, сымыйаҕа киирэн биэриини уонна сыыһа-халты туттунууну үөскэтэн кэбиһэринэн оҥорор быһыы табыллыбатыгар, сатамматыгар тириэрдэрэ үксээн хаалар. Ол иһин киһи оҥорор бы-һыыта элбэхтик хатыланан уонна боруобаланан баран үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан быһаарыллара табыллар.
Үчүгэйэ быһаарыллыбыт быһыы олох уопутун, сиэри үөскэтэр уонна элбэхтэ хатыланан үгэһи үөскэтэн умнуллубат буолар. Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа буоларыттан хатылаан оҥордоххо үчүгэй быһыы буолара ситиһиллэр. Сахалар былыргы кэмнэргэ маннык үчүгэйдэрэ биллибит үөрэхтэри өс хо-һоонноро оҥорон умнуллубат аналлаан туһаналлар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ олох үөрэҕэр, үйэлэргэ үөскээбит сиэргэ тирэҕирэр. Ол иһин “Таҥара сэрэҕи таптыыр”, “Үчүгэй санаалаах буол” диэн этэн үөрэтэн үчүгэй санаалардаах буолууну тарҕатар.
Олох үөрэҕэ диэн киһи кэһэйэн үөрэниититтэн үөскээн тахсар туһалаах үөрэх буолар. Киһи аан маҥнай быстах санааҕа киирэн сыыһа оҥорбутуттан кэһэйиитэ, бу сыыһа эбит диэн билиниитэ, ханнык эрэ быһыыны оҥорбутун кэнниттэн биирдэ тиийэн кэлэн кэһэйэрин үөскэтэр. Онтон салгыы субу оҥоруллубут быһыыны көннөрүү, тупсарыы, хатылаан оҥоруу кэнниттэн табылларын үөс-кэтэн туһаныллар. Киһи үөрэҕи ылынара оҥорор быһыытыттан хойутаан кэлэрин “Буолар буолбутун кэннэ”, “Өлөн иһэн өйдөммүт” диэн өс хоһоонноро биллэрэллэр. Бу өс хоһоонноро сахалыы өй-санаа үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын уонна билигин даҕаны олоххо туттулла сылдьарын туоһулууллар.
Онон олох үөрэҕэ диэн уһун үйэлэргэ куһаҕана туоратыллан хаалларыллыбыт, ол иһин үчүгэйэ быһаарыллан биллибит, туттулла сылдьар туһалаах быһыылар ааттаналлар. (1,85).