Тохтоо Бөгө

В.В.Бартольд диэн биллиилээх, арабист суруйарынан, Иртышка айаннаан, кыһын Енисейы мууһунан бүрүллэн турдаҕына туораан, Тохтоо Бөхө Енисей кыргыстарын биэс кинээстэрин бас бэринэллэригэр күһэйбит. «Тыатааҕы норуоттары» бас бэриннэрэргэ кэлин Чыҥыс Хаан тоҕо эрэ бэйэтэ барбакка эрэ, Джучи уолун ыыппыта, киниэхэ бары «тыаҕа олохтоох биистэр», бэл сэрииһит туматтар уонна кыргыстар олус диэн ытыктаан Yрүҥ Хотойу туттараллара. 1208 сылга Уордаах Чыҥыс Хаан туох баар баараҕа аармыйатын кытта, Иртышка тиийбитигэр, меркиттар союзниктара ойраттар, бүүс бүтүннүү кыргыллар ыксалга түбэһэн, тиһэх меркиттар саһан олорор сирдэригэр сирдьит буоларга күһэллибиттэр. Манна Хара-Кытай сиригэр, найманнар тобохторо Кучлук-хаан баһылыктаах Тохтоо Бөхөлүүн холбоһон, Улан-Дабаан сиһигэр бөҕөргөтүү туттан, күннэри-түүннэри сэриигэ бэлэмнэнэ сылдьаллар эбит. Монгол аармыйата кыра ыккый суолунан Хара тайҕаны туораан, меркиттарга эмиэ соһуччу уоран тиийэн саба туспут. Тохтоо Бөхө эмиэ идэтинэн куотаары оҥостуммут, ыксалга тубэспит. Саҥардыы дуулаҕа бэргэһэтин кэтэ сатыы турдаҕына, монголлар Кытайтан аҕалбыт кириэппэси ытар аарыма улахан чаачар охторунан ытан, икки атахтаахха төрүү илик сүдү бухатыыр хабарҕаҕа табыллан, өлөн охтон түспүт. Ону уолаттара, өстөөх ытыалыы турдаҕына, хайдах да кыайан бэйэлэрин кытта илдьэ барар да, көмөр да кыахтара суох буолан, ыксааннар төбөтүн быһан баран, бэйэлэрин кытта илдьэ куоппуттар.

Рашид-ад-дин хаста эмэ бигэргэтэринэн, Тохтоо-Бөхө бэйэтин кэмин уһулуччулаах полководеһа эбит. Ол курдук олох эдэр сылдьан, Түмэлдьин төрүөн быдан иннинэ, Кадан-тайша баһылыктаах монголларын кытта иккитэ сэриилэспит. Онно быдан элбэх киһилээх сэрии төгүрүйбүтүн кэннэ, бастакытыгар 9, иккиһигэр 7 олус ыараханнык бааһыран баран, өстөөх хаба ортотунан ойон тахсан куоппута биллэр. Итини барытын, монголлар аһары сөҕөннөр, уос-номох оҥостон кэпсиир эбиттэр. XIII уонна XIV Yйэлэр устата, монголлар Тохтоо Бөхө Монголия дьиҥнээх ыраахтааҕыта этэ диэн өйдүү-саныы сылдьаллара биллэр. Рашид-ад-дин Тохтоо-Беки улуу эмир, улуу сирдьит этэ диэн ааттыыр, Улуу Меркит норуотун ыраахтааҕыта диэн аат биэрэр.

Тохтоо Бөхө эмиэ хотторбутун кэннэ, кинини арыаллаан бииргэ сылдьыбыт меркит үтүөлэрэ кумах куйаарга куоппуттара. Монгол сэриилэрэ бэрт түргэн үлүгэрдик бары ууга тиэрдэр суоллары барытын бүөлүүр гына туруоруллубуттара. Монгол аттаах сэриитэ тилэх баттаһан иһэр буолан, меркиттар сыыйа көҕүрээтэр-көҕүрээн испиттэрэ, ол эрээри бэрт өр кэм устата, ааһан иһэр монгол этэрээттэригэр эмискэ саба түһэллэрэ. Саха номоҕор кэпсэнэринэн, саха төрдө буолбут Эллэй Боотур аҕатын Татаар Тайманы кытта татаар нууччаны кытта сэриилэспит кэмигэр, кумах куйаар устун куоталлар. Күнүһүн саһан, түүн айаннаан, окко түспүт таммаҕынан күөмэйдэрин хатаран айаннаабыттара диэн сэһэн буолар. Аттарыгар солкону баайан баран куоппуттара эмиэ кэпсэнэр, онтон уутун ыган ылаллара диэн буолар. Нуучча диэн ниуча (чжурчжэнь) омук кэпсэнэр буолуон сөп. Кырдьык Тохтоо Бөхө уолаттара, Киин Азия кумах-куйаардарыгар, Хоту Кытайы баһылаан олорбут чжурчжэннэри кытта монголлар сэриилэһэ сырыттахтарына тыылларыгар суоһаабыттара биллэр. Монгол сэһэннэрэ кэпсииллэринэн, аан дойдуну баһылыы баран иһэр монгол армияларын суолларыгар, киһитэ суох, кумах-куйаардарга бэрт өргө диэри Хорсунтан хорсун меркит буойуттара утары турунан кэбиһэллэрэ үһү. Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн ааспатаҕай, синэ биир диэн саха өс хоһооно, арааһа бу кэмҥэ үөскээбит буолуон сөп. Тохтоо Бөхө уолаттара аҕаларын төбөтүн хааһахха уга сылдьан куоппут буолан, Эллэй аҕатын Татаар Тайманы хааһахха уган баран күрээбитэ диэн сэһэн үөскээбит буолуон сөп.

1205 сылга хотторуу кэнниттэн, меркиттар сорохторо Алтай уонна Тарбагатай хайаларын тэллэхтэригэр куоппута биллэр, онно тиийэн, Чуй өрүскэ эмиэ бөҕөргөтүү оҥостуммуттар. Джувейни диэн илиҥҥи дойду авторын XIII Yйэтээҕи суруйуутугар, меркиттар диэн олус баай уонна кыахтаах омук Чингисхаҥҥа сулууспалаабат, тылын истибэт эбит. Ол иһин Чингисхан полководецтарын мунньан баран: "аны мин кинилэри эккирэтэр кыаҕым суох, кырыйдым-элэйдим, күүһүм-күдэҕим олох эһиннэ, ким меркиттары утары мин оннубар барар кыахтааҕый ?" - диэн ыйыппыт. Онуоха Субудай мин баарбын диэн инники тахсыбыт. Таастаах куйаарга, аттара кыайан эккирэппэт буолан, тоһоҕоломмут тэлиэгэлээн, аттарын боккуобалаан, Субудай бухатыыры олох да тимир тэргэннээн, ол аата бүүс-бүтүннүү тимиринэн оҥоһуллубут тэлиэгэҕэ олордон, Чингисхан Тохтоо уолаттарын утары сэриигэ алҕаан ыыппыт. Онтон меркиттар оччо айыылаах, туох түргэн аттаахтара, бэйэлэрэ сылбырга буоллахтарай диэн ыйытыы үөскүүр. Субудай кырыктаах сэриигэ бараары туран, холуоччуйан хорсуна киирэн, Чингисхантан, бээ доҕоор бу аҕыйах меркиттартан тоҕо оччо айыылаах куттанаҕын диэн ыйыппыт. Онуоха Чингисхан эдэр эрдэхпинэ, меркиттар үс төгүллээн Бурхан-Халдуну эргийэ сылдьан көрдьөөн сүрдээҕин куттаан тураллар, кинилэр баалларын тухары, куттанаммын кыайан утуйбаппын диэн хоруйдаабыт. Эмиэ андаҕайан баран, таах куотан хааллылар диэн хомолтотун биллэрбит. Тохтоо уолаттара сыыдам таба курдук түргэннэр, ытыалаһа-ытыалаһа таах элээрдэн хааллылар, ону эн урааҥхай киһитэ Субудай эрэ ситиэххин сөп, балык буолан муораҕа түстэхтэринэ, көтөр буолан үөһээ көтөн таҕыстахтарына да ситэр кыахтааххын диэн олус хайҕаабыт-киһиргэппит. Субудай обургу Чуй өрүскэ меркиттары төгүрүйэн баран, ким да ордумуор диэри кыргыбыт. Арай Тохтоо кыра уола Куду, хайдах да кыайан таба туттарбакка ордубут диэн буолбут. Чингисхан наһаа элбэхтэ сэриилэспит буолан, меркиттары барыларын бүүс бүтүннүү кыргын диэн суостаах уураах таһаарбыт. Рашид-ад-дин суруйарынан, ол кэмнэ бэрт аҕыйах киһи ордубут да буоллаҕына, ийэтин иһигэр сылдьара үһү.

Меркиттар сорохторо уйгурдар сирдэригэр ордубут. Меркиттар уйгуурдары биир түүр норуоттар бары монголлары утары туруоҕун диэн илдьит ыыппыттар, ону Чыҥыс хаантан өлөрдүү куттанан, меркиттар посолларын уйгур идикута өлөртөрбүт. Мантан сылтаан, меркиттар тобохторун кытта уйгуур аармыйата сэриилэспит, уйгуур идикута Чыҥыс хааҥҥа барыларын өлөртөөтүм, кыайдым-хоттум диэн илдьит ыыппыт. Ол эрээри, аҕыйах кэм буолан баран, найманнары кытта кыраныыссаҕа меркиттар эмиэ монголлары кытта сэрии тэринэ сылдьалларын туһунан Чыҥыс хаан истибит. Бэрт түргэн үлүгэрдик, меркиттары утары сэриигэ эмиэ Субудай ыытыллыбыт. Джем өрүскэ тиийэн Кудуну кытта сэриилэһэн меркит бииһин кыайдым, барыларын имири эстим диэн, эмиэ суһал үөрүүлээх илдьити ыыппыт.

Ол эрээри Коду (Кудай) бухатыыр мүлчү туттаран Кыпчаак истиэбигэр (Казахстаҥҥа) куоппута биллэр. Рашид-ад-дин суруйарынан, тиһэх сэриигэ, олус аһары бэргэнник уонна сымсатык оҕунан ытарынан аатырбыт Культукан мэргэн кыргыһыыттан ойон тахсан, кыпчактарга куоппут. Кыпчактар маннай меркиттарга комолоһуох буолан эрэннэрбиттэр. Ол эрээри Джучи-хаан баһаам элбэх киһилээх сэриилээх Кыпчак истиэбин кыраныыссатыгар суоһаабытыгар, бас бэринэллэрин туһунан биллэрэ охсубуттар. Меркиттар эмиэ бэйэлэрэ эрэ Улуу аармыйаны утары туран хаалан хаалбыттар. Монгол икки тумэнэ (сYYрбэ тыһыынча) улуу полководецтар Субудай уонна Джебе салайааччылаах, меркиттары Кайлы уонна Кимач урэхтэргэ ситэн, улуу кыргыһыыга барыларын имири кыргыбыттар. Рашид-ад-дин суруйарынан, манна Тохтоо саамай кыра уола Культукан мэргэн билиэн ылыллыбыт. Чильгир уола Джучи Культукан монгол номоҕор киирбит бэргэн ытааччы буоларын истибит буолан, хайдах ытаргын көрдөр диэн көрдьөспүт. Онуоха кый-ыраах туруорбут сыалларын бастакы оҕунан таппыт, иккис оҕунан бэйэтин оҕун ортотунан хайа ытан кэбиспит. Джучи маны олус диэн сөрү-сөҕөн, аҕатыгар бу киһини өлөрдөххө хайдах да табыллыа суох, оннук икки атахтаахха үөскүү илик үтүө-мааны киһи диэн суһал илдьити ыыппыт. Онуоха Чингисхан меркит курдук куһаҕан омук бу күн сиригэр суох, наһаа элбэхтэ сэриилэспит, сорбун, киҥмин-хааммын алдьаппыт дьон, эмиэ куоттаҕына алдьархайы оҥоруоҕа, бас бэриннэрбит дойдуларбын, норуоттарбын төттөрү былдьаан ылыан сөп, онон хайдах да өлөрүллэҕинэ эрэ сатанар диэн буолбут. Онон Джучи уол манна эрэ, бэйэтэ уонна аҕата төрөөбүт кистэлэҥнэрин Культукантан истэн, быраатын тыыныгар турартан дьиксиммит буолуон сөп курдук. Ол эрэ кэнниттэн, Культукан өлөрүллүбүтэ диэн суруллар, кини бу күн сиригэр тиһэх меркит этэ диэн буолар. Ол эрээри, Тыгын аата били хоро төрдүгэр дылы буолан, туохха да кыаттарбатах дьонуй диэн күлэрэ эбитэ үһү диэн баар.

Сарсыҥҥы күнүгэр кэлбит сүүһүнэн тыһыынча ахсааннаах Мухаммед Текеш хорезмшах аармыйата, кыргыһыы хонуутугар биир эрэ тыыннаах, олус ыараханнык бааһырбыт меркит бииһин буойунун булбут. Аатырбыт-суолурбут улуу моҥуоллар аҕыйах уонча киһини кытта хас эмэ күнү быһа эр-биир киирсибиттэрин дьиктиргээн, хорезмшах аармыйата моҥуоллары эккирэппит. Кыргыһыы канглы бииһин сиригэр буолбута биллэр.