Тубалар
Тубала́р (бэйэлэрин туба дэнэллэр, былыргыта тувинецтар) — Арассыыйа Алтаай Өрөспүүбүлүкэтин хотугу өттүгэр олорор, аҕыйах ахсааннаах, түүр тыллаах омуга. Бэйэлэрин туба (тува) кижи, тубалар, ону тэҥэ йыш кижи («тыа дьоно») дэнэллэр. Тубалар Катунь өрүс илин өттүгэр, Бий өрүс уонна Телец күөлүн кытылыгар олороллор. Нууччалар Сибиири баһылыыр кэмнэригэр, кинилэри «черневые татары» диэн ааттаабыттара.
Тубалар хотугу алтаайдар ахсааннарыгар киирэллэр, ол гынан баран, соҕурууҥҥу алтаайдары кытта ыкса ыаллаһа олороллор, кинилэр тылларыттан, култуураларыттан, олохторун укулаатыттан элбэҕи бэриһиннэрбиттэр. Онно өссө кинилэр кумандылары уонна чалканнары кытта хардарыта эй-ойох ылсыбыттара төһүү буолбут.
Тубалар, сүрүннээн, европалыы дьүһүннээхтэр, монгуоллуу дьүһүн арыый мөлтөх соҕустук көстөр. Тубалар ортолоругар сырдык харахтаах уонна сырдык баттаахтаах дьон элбэхтэр. Сүрүн Y-хромосомалаах гаплогруппа тубаларга R1a1 быһыытынан бэриллэр — быһа холоон, 50 %.
Үөскээһиннэрэ уларыт
Тубалар хантан үөскээбиттэрэ, кимтэн кииннээхтэрэ билигин даҕаны мөккүөрдээ боппуруос. Ол курдук, В.И. Вербицкай кинилэри калмыктары кытта, ол эбэтэр монгуол тыллаах омуктары кытта ситимниир[1]. В.В. Радлов "алтаайдар "черневой татардары" тубалар дииллэр" диир. Ону таһынан, сойоттар, ол эбэтэр билиҥҥи тывалар уонна койбаллар бэйэлэрин эмиэ "тубаларбыт" дэнэллэрин ыйар. Ол быыһыгар, тубалары сомодийскай омуктары кытта эмиэ ситимнииллэр.
Тарҕанан олоруулара уларыт
19 үйэ 80-с сылларыгар тубалар маннык тарҕанан олорбуттара биллэр:
1. Юд буолаһыгар олорбут сэлиэнньэлэрэ: Улала, Сайдыс, Чемал, Ынырга уонна Учак-Иша, Ынырга үрэхтэр
2. Комляжскай (эбэтэр Кондожской) буоластарга сэлиэнньэлэр: Кебезень, Ынырга, Паспаул, Чепош, Ильинское, Ерехалка уонна Ише, Кузя, Тулон үрэхтэр.
3. Кергежскай буоласка олорбут сэлиэнньэлэрэ: Ынырга, Кебезень, Балыкса, уонна үрэхтэргэ тарҕанан: Тулой, Пыжа, Сары-Кокша, Эдеган.
4. Кузенскай буоласка баар сэлиэнньэлэрэ: Ынырга, Паспаул уонна Иша, Сары-Кокша үрэхтэр.
Биэрэпис уларыт
Сэбиэскэй кэмнээҕи биэрэпискэ тубалары алтаайдар истэригэр киллэрэллэрэ (1926 сыллаахтан ураты). 2000 сыллахха тубалары Арассыыйа Федерациятын аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарыгар киллэрбиттэрэ (Арассыыйа Федерациятын Бырабыыталыстыбатын 2000 с. кулун тутар 24 күнүнээҕи 255 №-дээх урааҕа). 2002 сыллааҕы биэрэпискэ кинилэр туспа тыллаах, туспа омук, ол гынан баран, алтаайдар сорохторун быһыытынан (субэтнос) учуоттаабыттара.
Ахсааннара, ханна олороллоро уларыт
2002 сыллаах биэрэпис түмүгүнэн, РФ 1565 туба олорор. Ол иһигэр Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр 1533 -- сүрүннээн, Чой оройуонугар. 2010 сыллаах биэрэпискэ -- 1965 киһи, ол иһигэр Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр -- 1891 киһи.
Нэһилиэнньэлээх пууннарга ахсааннара (2002 с.).:
Иогач: 220 киһи.;
Кебезень: 198 киһи;
Тулой: 135 киһи;
Горно-Алтайскай: 117 киһи;
Старый Кебезень: 111 киһи;
Артыбаш: 108 киһи.
Тыллара уларыт
Тубалар тыллара ханнык бөлөххө киирэрэ бэрт мөккүөрдээх. Ол эрээри икки сүрүн санаа баар: хотугу алтаайдар тылларын бөлөҕө эбэтэр кыргыыс-кыпчаак (хакаас) бөлөҕүн кыпчаак салаатыгар (түүр тылларын бөлөҕө).
Бэлиэтээһиннэр уларыт
- ↑ Вербицкий В. И. Алтайские инородцы. — Рипол Классик, 1893. — С. 7. — 221 с. — ISBN 978-5-4241-7302-8
Литэрэтиирэ уларыт
- Тубалары // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3
- Тубалары // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
- Тубалары // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 469. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.