Тулуурдаах буолуу
Киһи тулуурдаах буолуута олоҕун тутаах сыалын үөскэтэрэ Кут-сүр үөрэҕэр холбуу киирсэр. Өй-санаа үс кукка уонна сүр диэҥҥэ арахсара сахалар билиилэригэр этиллэ сылдьар. Сүр киһи тулуурдаах буолуутун быһаарар суолталаах. Ол курдук, киһи үс куттарын сүрэ, тулуура холбуу тутан сылдьарыттан салгын кута көтөн хаалбатыттан киһи буолара, киһи быһыылаахтык олоҕун олороро ситиһиллэр.
Өй-санаа киһи саамай кэбирэх сирэ буолар. Өй, салгын кут көтөн хаалыыта киһини сонно кыыл, сүөһү таһымыгар түһэрэ охсон кэби-һэр. Ол курдук, итирэн өйө көппүт киһи сүөһү курдук быһыыланара түргэнник киирэн кэлэрэ дьоҥҥо барыларыгар биллэр.
Тулуурдаах буолуу киһи туттунар күүһүн үөскэтэр. Туттунар күүс диэн киһи оҥорон эрэр быһыытын өссө ырытан көрөн үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарыыта уонна куһаҕан буоллаҕына тохтоторо, атынынан солбуйан биэрэр кыаҕа ааттанар. Киһи туттунар күүстээх буоллаҕына эрэ, киһи быһыытын аһара баран хааларын тохтотунан киһилии быһыылаах буолууну ситиһэр кыахтанар.
Дьулуурдаах буолуу диэн киһи саҥаны айыыны оҥоро сатыыр, олоххо тупсарыылары киллэрэр кыаҕын биллэриитэ ааттанар. Саҥаны айыы диэн киһи билбэт буолан өссө оҥорон көрө илик, ураты бы-һыыта буолар. Ол иһин туох содул, куһаҕан үөскээн тахсара билли-бэтиттэн киһиттэн улахан сэрэхтээх буолууну эрэйэр.
Ханнык баҕарар үлэни саҕалааһыҥҥа, оҥорууга уонна бүтүүтүгэр тириэрдиигэ киһиэхэ дьулуур баара эрэ туһалыыр. Дьулуур диэн инники баран иһэр санаа күүһүн биллэрэринэн үлэ бүтүүтэ кэлии-тигэр ордук ыараан уонна эрэйэ эбиллэн биэрэрин тулуйары үөскэтэр.
Тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну уонна туттунар күүһү киһи өһөс санаата үөскэтэр. Өһөс диэн киһи санаатын күүһүн быһаарар тутаах тыл буолар. Ол курдук, өһүө диэн ааттаммыт мас дьиэ үрдүн уонна даҥын ыйааһынын тулуйан, кэдэйбэккэ эрэ өр турар аналлаах.
Киһиэхэ тугу барытын оҥороругар өһөс санаата баара туһалыыр. Ол курдук, кыра да үлэни оҥорорго уонна ону этэҥҥэ бүтэрэргэ киһиэхэ тулуура баара улаханнык көмөлөһөр, ону тэҥэ, кыра да ыарыыны тулуйарга тулуурдаах буолуу эрэйиллэр.
Саханы саха оҥорбут өс хоһооно маннык быһаарыллар:
- “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһарыттан киһи тулуура, дьулуура саҥа көлүөнэлэр үөскээн истэхтэринэ улаатарын ситиһэр. Киһи тугу эмэ туһаны аҕа-лары оҥорон олоххо киллэрэригэр тулуура, өһөс санаата баар буол-лаҕына табыллар. Ол курдук, үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу олус элбэх үлэттэн, билииттэн уонна санаа күүһүттэн эрэ ситиһиллэр кыахтанара киһи тулуура, дьулуура улаатан биэрэрин эрэйэр.
Киһи киһиэхэ сыһыаныгар олус улахан тулуурдаах буоларын сахалыы таҥара үөрэҕэ ирдиир. Тулуура аҕыйах киһи кыайыан да сөптөөх үлэтин табан, сатаан оҥорбокко быраҕара биллэрин таһынан, баары да кыайан туһаммакка хаалларан кэбиһиэн сөп.
Православнай таҥара үөрэҕэ “Аҥар иэдэскин оҕустахтарына, атын иэдэскин тоһуйан биэр” диэн үөрэҕэ киһи олус улахан тулуурдаах буоларын ирдиир көрдөбүл буолар. Ол курдук, киһини сирэйгэ охсуу диэн олус куһаҕан, атаҕастабыллаах быһыы буоларынан улахан тулуурдаах киһи охсуһа, этиһэ сатаабакка, атын иэдэһин тоһуйан биэ-рэр кыахтанара тулуура өссө улаханын биллэрэр. Бу быһаарыы киһи соһуччу оҥорор быһыытын ситэ ырыппакка, туох содул үөскүүрүн кыайан быһаарбакка эрэ оҥорорун биллэрэрэ ордук суолталаах.
“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһанан тулуурун уонна туттунар күүһүн улаатыннарар. Киһи тулуурун, туттунар күүһүн өһөс санаата үөскэтэр уонна улаатан истэҕинэ эбэн биэрэр. Тулуурдаах, өһөс санаалаах киһи ханнык баҕарар ыарахан да үлэни кыайар кыахтанарыгар, сыыһа-халты туттубатыгар таҥара үөрэҕэ тулуурун уонна туттунар күүһүн улаатыннаран көмөлөһөр.
Оҕо 7 сааһыттан тулуурдаах буолуута үөскүүр диэн быһаарыыны тутуһан сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо тулуурун, дьулуурун кыайар үлэлэригэр үөрэтиинэн саҕалыыр. Ол курдук, үлэни оҥоруу эрэй-дээҕэ, табылла, сатана охсубата оҕо тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннарарга улаханнык туһалыыр. Кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан кыайар үлэлэриттэн үлэлии үөрэммит оҕо көйгө оҕо диэн ааттанар. Үлэҕэ үөрэнии оҕо тулуурун, туттунар күүһүн сайыннаран сыыһа-халты туттунарын суох оҥороро туһаны аҕалар.
Өй-санаа аһара барар уратылаах. Бу аһара барыы үөскээн кэлэн иһэрин киһи тулуура, өһөс санаата улаатыыта эрэ хам тутан тохтотор кыахтанар. Бэйэтэ туттунар, тохтотунар күүһэ суох буоллаҕына киһи быһыытын тутуһара кыаллыбат буолуон сөп. Ол курдук, кыыһырарын кыайан туттуммакка абарыыга тириэрдэн иһэр киһи сыыһа туттунан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп.
Кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан киһи санаата бэрт чугас сыл-дьарынан киһи хаһан баҕарар киһи буоларын билинэ, аһара барар өйүн-санаатын туттуна сылдьара эрэйиллэр. Ол курдук, аһара кыы- һырыы, ырдьыгынааһын киһини соҕотохто кыыл быһыытыгар кил- лэрэн кэбиһэриттэн киһи барыта туттуна, туттунар күүһүн дьарыктыы сырыттаҕына табыллар. Куһаҕан майгы биирдэ эмэ биллэн кэлиитин киһи тулуура улахан уонна туттунар күүстээх буоллаҕына атыттарга биллэрбэт кыахтанар. Ол иһин өй-санаа хамсааһынын, дьалкыйыытын тулуур улахана, туттунар күүс баара хам тутан уоскуталларын, аһара барарын тохтотоллорун туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Үлэһиттэр тулуурдара элбэх буолар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо тулуурдаах буолуутун улаатыннаран үлэни кыайарын үөскэтэр. Тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу киһиттэн тулууру, өһөс санааны хаһан баҕарар эрэйэр. Тутан көрөн баран быраҕан иһэр киһи туох эмэ туһалааҕы оҥоруо диэн кэтэһэр табыллыбат.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр, эр дьон үөрэхтэрэ буолар. Үлэни эр дьон сайыннарбыттара таҥара үөрэҕэр киирэн сылдьар. Ол иһин таҥара үөрэҕэр сыыһа-халты туттунума, тулуурдаах, көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэх бастаан иһэр. Ону тэҥэ, былыр-былыргыттан үлэни эр дьон кыайа-хото үлэлээн баһылаан салайан кэлбиттэрэ билигин да олохсуйан сылдьарын таҥара үөрэхтэрин улахан сала-йааччылара бары эр дьон буолаллара биллэрэр.
Омук саҥалыы үөскүүр уонна сайдыыны ситиһэр кэмигэр эр дьон баһылаан салайаллара ордук табыллар. Ол курдук, бу кэмҥэ үлэни сайыннарыы урут-бастаан ирдэнэриттэн үлэһиттэр туруорар көр-дөбүллэрэ аан бастаан толоруллара эрэйиллэр. Үлэни кыайбат, үлэ-лииргэ баҕарбат буолуу киһи буор кута мөлтөөһүнүттэн, хамса-ныылары оҥорор кыаҕа аҕыйыырыттан улахан тутулуктаах. Омук этэ-сиинэ мөлтөөһүн кэмигэр тиийдэҕинэ үлэни кыайбат буолуута үөскүүр. Омук барыһы биэрэр үлэлэртэн үтүрүллэн, туоратыллан хаалыыта эстиитигэр, симэлийиитигэр тириэрдиэн сөп.
Омуктар сайдан иһиилэригэр конкуренция диэн ааттанар үтү-рүссүү сыыйа-баайа да буоллар баран иһэр. Баһылыыр омук атыттары туората сатыыра хаһан баҕарар баарыттан тулуурдара элбэх, өһөс санаалаах, үлэни кыайар эр дьон бааллара эрэйиллэр.
Онон тулуурдаах, дьулуурдаах буолуу диэн киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар уонна үлэни кыайарыгар тириэрдэр өй-санаа тутаах көрдөбүлэ буолан таҥара үөрэҕэр киирсэр. (1,96).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.