Тулуур, дьулуур, өһөс санаа
Сэбиэскэй былаас кэмигэр “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалары сайыннарбыт өс хоһоонун, Улуу Тойон таҥара туһалаах, омугу сайыннарар үөрэҕин суох оҥоро сатаабыттара. Бу өс хоһооно өһөс, салайааччы этэрин истибэт, куһаҕан майгылаах, бэйэтэ билэринэн сылдьар киһини улаатыннарар диэн этэн туораппыттара. Биир партия салайар диктаторскай былааһыгар киһи бэйэтин баһын билиммэт, салайааччылар эппиттэрин, ыйбыттарын эрэ толорор аналлааҕыттан, бу өс хоһооно ол кэмҥэ кырдьык сөп түбэспэт этэ.
Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕэ диктатураны үөскэтэн киһи өйүн-санаатын баттаабат, салайа сатаабат, киһи өйө-санаата сайдан бэйэтин бэйэтэ салайынарын үөскэтэн туһаны оҥорор, айылҕа төрүт тутулугун “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарга, үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны киһи бэйэтэ таба арааран туһанарыгар үөрэтэр. Ол иһин оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран бэйэтэ таба туһанарын үөскэтэргэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыга “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран билэригэр уонна олору оҥорботугар үөрэтэрэ оҕо үчүгэйи оҥороро элбииригэр тириэрдэр. Тоҕус эрэ ахсааннаах улахан содулу үөскэтэр дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарын, үчүгэйи оҥороро элбиирин сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.
Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһана үөрэниитэ киһи буолууну ситиһэрин үөскэтэр. Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнии киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга тириэрдэринэн оҕо улаатан иһэн хайаан да баһылыахтаах үөрэҕэр киирсэр.
Саха дьоно киһи оҥорор куһаҕан быһыыларыттан сэт үөскээн тахсарын билэллэр. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ киһи оҥорор быһыыларыгар барытыгар толору эппиэттиирин эрэйэр. Айылҕа икки өттүттэн тутулуктанан сайдыбытынан, икки өрүтү тутуһарынан киһи оҥорор бары быһыыларыгар ханнык эрэ эппиэт, сэт, иэстэбил үөскээн тахсарын таҥара үөрэҕэ быһааран эрдэттэн харыстанарга, ол иһин куһаҕан быһыылары оҥорбокко ыҥырар.
Сахалары саха оҥорбут Улуу Тойон таҥара үөрэҕин сайдан иһэр дьон туһана сылдьаллара эрэйиллэр. Бу таҥара үөрэҕин тутуһуу эрэ омук сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрэр.
Былыргылар быһаарбыттарынан сыл үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттанар икки өрүккэ арахсара. Тымныы кыһыны туорааһын улахан эрэйдээҕинэн куһаҕан өрүккэ киирсэрэ уонна дьыл диэн ааттанара. Сайын сылааһа, үчүгэйэ бэрдиттэн сай диэн ааттыыллара уонна көҥүлүнэн, сай барыыга тириэрдэрин бэлиэтииллэрэ.
Урукку кэмнэргэ тымныы кыһыны туорааһын дьылы туорааһынынан ааҕыллан ураты суолталааҕа. Ыам ыйын 22 күнэ дьылы туорааһын, күөххэ үктэнии, сайыны көрсүү бэлиэтэнэр күнэ буолар.
Кыһыҥҥы бытарҕан тымныылар түһүүлэригэр эти-сиини уонна өйү-санааты бөҕөргөтөн, кытаатыннаран биэриини сахалар балаҕан ыйын 22 күнүгэр ыытыллар күһүҥҥү ыһыаҕынан бэлиэтииллэрэ. Бу ыһыах Улуу Тойон таҥараҕа аналланан тулуурга, дьулуурга уонна өһөс санааҕа үөрэтэргэ туһалыыра.
Саха сирин айылҕата сайыҥҥы кэмҥэ ураты итиитэ, куйааһа уонна кыһына олус тымныыта киһини уһун үйэтигэр хардары-таары эрчийэрэ саха дьонун олус тулуурдаах оҥорон эттэрин-сииннэрин бөҕөргөппүт. Тыа сирин үлэһиттэрэ куорат дьонунааҕар тымныйан ыарыыларга ыллараллара аҕыйаҕа, бу эрчиллии туһата улаханын дакаастабыла буолар.
Улахан куйааһы тулуйа үөрэнии эмиэ биллэр уратылаах. Куйаас кэмҥэ үлэлииргэ куруук куйааска, күн уотугар сылдьыы эрэйиллэр. Киһи тиритэрэ, көлөһүнэ тахсара эмиэ туһалаах, араас туһата суох кирдэр, туустар тахсаллар, ол иһин эт-сиин ыраастанар кэмэ сайын кэлэр. Сөрүүкүү түһүөххэ диэн ааттаан тымныы сиргэ сотору-сотору киирэ сылдьыы киһи куйааһы тулуйа үөрэнэрин суох оҥорор.
Куйааска киһи утатара эбиллэр. Тиритэриттэн испит уута көҕүрээн иһэриттэн утатара улаатар. Төһө куйаас даҕаны соччонон сылаас, итии ууну иһэн биэрдэххэ киһи утаҕа ханара кыаллар.
Сахалар сайыҥҥы кэми эти-сиини ыраастыырга, бөҕөргөтөргө аныыллар. Ол иһин үрүҥ аһы, араас үүнээйилэри, балыгы сииллэрэ эбиллэр, эти биирдэ эмэтэ сииллэр уонна күүскэ үлэлээн тиритэн- хорутан кыһын устата мунньуллубут араас кирдэрин таһаараллар.
Киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар онно сөптөөх эппиэт, иэстэбил үөскээн кэлэрин билэ сылдьара табыллар. Тириттим, итииргээтим диэн санааттан тымныы ууну иһии, сөтүөлээһин, айылҕа көрдөбүлүгэр утары барыы буолан, иэстэбилгэ түбэһиигэ тириэрдэр. Бу иэстэбил уталыппакка кэлэн иһэрин куйааска тымныы ууну иһэр киһи тиритэрэ өссө элбиирэ биллэрэр.
Айылҕа тымныытын тулуйан кыайарга иитэр, үөрэтэр таҥара үөрэҕинэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар. Бытарҕан тымныылаах Саха сиригэр дьон тымныыны тулуйарга өһөс санаалара улаатарыттан, бу таҥара үөрэҕэ үөскээбит уонна дьон тулуурун, өһөс санаатын, дьулуурун улаатыннаран, бу тымныы дойдуну баһылыыр, үлэни сайыннарар кыаҕы биэрбит.
Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн дьон олоҕуттан үөскээн тахсыбыт билиилэр буоланнар бэйэтэ үлэлии сылдьар киһиэхэ ордук түргэнник тиийимтиэлэр. Олох көнөн, тупсан иһиитэ кумааҕыны эрэ бэрийэр, сылаас дьиэҕэ олорор үлэһиттэри үөскэтэн, элбэтэн кэбиспититтэн киһи сыыһа-халты туттунарыттан тиийэн кэлэр иэстэбил туһунан умнан кэбиспитэ буола сылдьааччылар элбээн хааллылар.
Атаахтык иитиллибит тулуура суох киһи тугу оҥороро барыта аһара барыыга тириэрдэн иһэр. Үөрдэҕинэ аһара үөрэр, кыыһырдаҕына букатын киһи быһыытын таһынан барыыга тиийэн хаалара элбиир. Ол барыта тулуура сайдыбатаҕыттан туттунар күүһэ үөскээбэтэҕиттэн өйө-санаата аһара барара улааппытыттан буолар.
“Акаары киһи бэйэтэ оҥорбут сыыһаларыттан кэһэйэн үөрэҕи ылынар, онтон өйдөөх киһи атыттар оҥорор сыыһаларыттан көрөн үөрэнэр” диэн этии дьон үөрэҕи ылынар дьоҕурдарын уратыларын, икки өрүттэрин биллэрэр. Үөрэҕи ылыныы бу икки өрүттэрэ билигин ордук чуолкайданан тахсан эрэллэр. Үөрэҕи “үчүгэй” диэн өрө тутууттан үлэҕэ сыыһа-халты туттунааччылар элбээн иһэллэрин тэҥэ, үлэ “куһаҕан” диэҥҥэ кубулуйан сылдьарыттан үлэлиэхтэрин баҕалаахтар улаханнык аҕыйаатылар.
Киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥостунар баҕа санаата хаһан баҕарар элбэх. “Бэйэ киэнэ бэйэҕэ үчүгэй” диэн этии ону биллэрэр. Бэйэҕэ үчүгэйи оҥостунуу баҕа санаата аһара бардаҕына киһини бэйэмсэх буолууга тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэргэ курдук, киһи тыаҕа соҕотоҕун сылдьара суох буолбута ыраатта. Ол иһин киһи буолуу үөрэҕэ бэйэмсэх санаа аһара барарын хааччахтаан сиэри, киһи быһыытын тутуһары ирдиир.
Тулуур диэн ыараханы, сору, эрэйи, муҥу тулуйууттан үөскүүр өй-санаа күүһэ буолар. Салгыы сайыннаҕына, өссө күүһүрдэҕинэ өһөс диэҥҥэ тириэрдэр. Тулуур туттунар, тохтотунар күүһү үөскэтэн киһини сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыр анала ордук туһалаах.
Атаах оҕо тулуура аҕыйаҕыттан туттунар, бэйэтин тохтотунар күүһэ суоҕуттан киһи быһыытын аһара барар быһыылары оҥорон кэбиһэрэ элбиэн сөп. “Атаах оҕо арыгыһыт буолар” диэн этии ону биллэрэр. Оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр оҕолорун атаахтаппакка бэйэлэрин батыһыннара сылдьан, үтүгүннэрэн иитэргэ, үөрэтэргэ кыһаныахтара этэ.
“За одного битого двух небитых дают” диэн өс хоһооно кыаттарыы, кырбаныы кэнниттэн киһи тулуура, өсөһө өссө улаатарыттан санаатын күүһэ икки төгүл күүһүрэрин, кыаҕырарын биллэрэр.
Соргу диэн киһи өйө-санаата тупсуутун, күүһүрүүтүн биллэрэр өйдөбүл баар. Өй-санаа үөскүүр тутулугун, үөрэҕин билбэт дьон, бу тылы сор диэнтэн үөскээбит, онон куһаҕан суолталаах диэн туората сатыыллара улахан сыыһа, бэйэлэрэ билбэттэрин тарҕата сылдьалларын биллэрэр. Бу тыл сору, эрэйи билииттэн, олору кыайыыттан киһи өйө-санаата күүһүрүүтүн, бөҕөргөөһүнүн биллэрэр өйдөбүллээҕинэн ордук улахан туһалаах суолталаах.
Дьулуур диэн саҥаны айыыны, ситиһиини, үлэни оҥорууга дьулуһууну үөскэтэр өй-санаа күүһэ ааттанар. Дьулуурдаах киһи туһалаах саҥаны айыыны оҥорон уонна олоххо киллэрэн уларыйыылары, тупсуулары ситиһэр кыахтанарынан, элбэх туһалаах үлэлэри оҥорон сайдыыны аҕалыан сөп.
Саҥаны айыыны олоххо киллэрии олус уустук, эрэйдээх, элбэх үлэни, бириэмэни эрэйэр үлэ. Бу үлэ кыратык да табыллыбатаҕына, сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэҕин тэҥэ, туһата суох таах хаалан хаалыан сөп. Киһи тулуура, дьулуура улааттаҕына, элбэхтик үлэлээтэҕинэ эрэ биир эмэ туһаны оҥорор саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэр кыахтанар.
Өһөс санаа диэн күүстээх санаа, өссө күүстээх тулууру уонна дьулууру үөскэтэр. Булгуруйбат модун санаа, кыайыыга-хотууга дьулуур өһөс буоллахха эрэ кыаллар кыахтаахтар. Өһүө диэн сахалар дьиэ үрдүн тутан турар, даҥ ыараханыттан кэдэйбэт ураты маһы ааттыыллар. Эрдэттэн утары кэдэйиилээх маһы булан өһүө оҥордоххо ордук табылларын, дьиэ үрдүн көрүҥэ тупсарын билэннэр тутууга туһаналлар.
Тулуур, дьулуур уонна өһөс диэн сүрү үөскэтэр уонна өй-санаа күүһүн быһаарар өйдөбүллэр киһи олоххо туһалааҕы оҥорон сайдыыны ситиһэр кыаҕын биллэрэллэр. (1,82).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1.Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.