Туматтар Саха номоҕор

Туматтар - кыргыс үйэтин саҕана Саха сиригэр олорбут, билигин симэлийбит омуктар.

Биллэрин курдук, саха номоҕунан тумат диэн сахаттан туспа быhыылаах-майгылаах сэрииhит биис Туймаадаҕа олорбута, ону Омоҕой кэлэн сэриилээн кыайан Бүлүү диэки үүрбүтэ биллэр. Хас да суол туматтар баалларын бэлиэтиэххэ син. Нуучча XVII үйэтээҕи докумуонугар "туматтар" диэн Бүлүүгэ олорбут "сатыы сахалары" ааттыыллар. Бу "сатыы сахалар" булдунан уонна балыктаан айахтарын иитинэллэрэ. Уустарын аата Киин сир сахаларын аатыттан олох атынын бэлиэтиэххэ син. Номохторго ахтыллар туматтар дьирикинэй биитэр "тигиилээх сырайдаахтар" диэн аатыраллар.

В.В.Никифоров Өлүөхүмэҕэ хомуйбут матырыйаалларыгар тумат диэн "тигиилээх сырайдаах" олус сэрииһит биис буолара ахтыллар. Кинилэр Бүлүүнэн уонна Өлүөхүмэнэн көһө сылдьыбыттар, бултаан уонна балыктаан айахтарын ииттинэллэр эбит. Олус суостаах көрүҥнээх уонна дьулаан быhыылаах-майгылаах дьон эбит. В.А.Туголуков сабаҕалаабытынан, туматтар төрүт олохтоох самоди тыллаах уустары кытта буккуспуттар, онон түүрдүү ааттаах, олохтоох үгэстээх биис үөскээбит. Кини Бүлүү тоҥустарын сүрүн уустарын долгааннары, солоҕоннору уонна нюрмагаттары (ньурбачаан) туматтар удьуордарынан ааҕара.