Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх
“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини сахалар үөскэтэн олохторугар куруук туһаналлар. Бу этии үөскээһинигэр Айылҕаҕа туох баар барыта, ол иһигэр тыынар-тыыннаахтар бары, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥалыы үөскүүр кэмнэрэ тиийэн кэлэрин сахалар арааран билиилэрэ уонна олоххо туһаныылара олук, тирэх буолбут. Бу саҥалыы уларыйар кэм тиийэн кэлиитин, билигин даҕаны өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон арааран билэн олоххо таба туһаннахтарына, олох салгыы сайдан иһиитин хааччыйар кыахтаналлар.
Кэм ылар оруола киһи олоҕор аһара үрдүк. Кэлиэхтээх кэмиттэн эрдэлээн эбэтэр хойутаан хаалыы диэн киһи олоҕор табыллыбат буолууну үөскэтэр. “Олоруу хайдаҕый?” диэн куруук туттуллар ыйытыыга “Олоруу кэминэн” диэн хардары этиини туһаналлар. Олоҕу олоруулара кэмиттэн эрдэлээн дуу, хойутаан дуу хаалбакка биир тэҥник долгуйбакка эрэ баран иһэрин биллэрэллэр.
Сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын билэллэриттэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун бэйэлэрэ үчүгэй диэн ааттыыр үгэстэринэн иитэн биэрэллэр уонна талбытынан ону-маны оҥоро сылдьарын тохтотон көҥүлүнэн ыытан кэбиспэттэр. Кут-сүр үөрэҕин туһаннахха оҕону көҥүлүнэн ыытан “Баска ытыннаран кэбиһии” тохтотуллар, төрөппүтэ этэрин оҕото толорор буоллаҕына иитиитэ табыллара ситиһиллэр. Оҕо оонньуу сылдьыыта эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолуута үлэҕэ үөрэнэригэр кыаҕы биэрэр.
Олох кэминэн, долгуйбакка баран иһиитэ оҕо киһи буолууну улаатан иһэн ситиһэн кэмигэр ийэ, аҕа буоларыгар тириэрдэрэ эрэйиллэр. Дьон бары оҕолоро кэмигэр ыал буолан, тэҥнээхтэрин булунан, элбэх сиэннэри аҕалан олохторун салгыахтарын баҕараллар. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн дьон баайдара-маллара сыыйа эбиллэн иһэриттэн кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ биллэрдик улаатан биэрдэ, оҕо иитиитигэр, киһи буолууну ситиһэригэр, өйө-санаата сайдан тупсуутугар кыһаналлара элбээтэ.
Кэм кэрдии диэн туох барыта кэмигэр кэлэн иһэрин, кыһын кэнниттэн саас, онтон биирдэ сайын кэлэрин быһаарар. Саха дьонун үгүстэрин олохторо айылҕаттан быһаччы тутулуктааҕынан айылҕа кэмин уларыйыыларыгар эрдэттэн бэлэмнэнэргэ үөрэммиттэр. “Барыта кэмигэр” диэн этии үлэҕэ-хамнаска сыһыана сүүнэ улахан. От оттонуута, мас мастаныыта, муус ылыыта барыта бэйэтин кэмигэр оҥоруллара олох көрдөбүлүгэр кубулуйан хайаан да тутуһуллуохтааҕа быһаарыллар. Манна “Сыарҕаны сайын оҥостуохха” диэн этии өй-санаа олох хаамыытыттан балачча эрдэлээн киирэрэ ордугун уонна ону олоххо туһаныы улахан табыллыыны оҥорорун быһаарар.
Бу быһаарыыны өссө сайыннаран биэрии сахалар өйдөрө-санаалара олохторун уопутуттан сайдан, үүнэн киэҥ, дириҥ силистэммитин арыйар. Ону маннык холобурдартан билиэххэ сөп. Хаһан эрэ кэлиэхтээх кыһыҥҥа бэлэмнэнэн сүөһү сиир отун сайын үтүө кэмигэр сынньана сыппакка, күүлэйдии сылдьыбакка, кыайа-хото оттоотоххо эрэ табылларын тыа сирин үлэһиттэрэ туһаналлар.
Быйыл төрөөбүт торбос хаһан улаатан туох эмэ туһаны таһаарыар диэри түөрт сылтан ордук кэмҥэ көрүөххэ-истиэххэ, аһатыахха наадата, сахалар инники олохторун ордук сылыктаан билэллэрин, олохторугар ол билиилэрин туһаналларын биллэрэр. Уһуну-киэҥи санаан ыарахан үлэни үлэлээн олохторун оҥосто үөрэнэн быстах быһыыга киирэн биэрэллэрэ аҕыйаҕын, сэбиэскэй былаас саҥа үөскээн эрдэҕинэ үгүс үлэни-хамнаһы кыайар үлэһиттэр салайар былааһы быстар дьадаҥылар былдьаан ылыыларын букатын сөбүлээбэтэхтэрэ, саа тутан сэриилэһэ сатаабыттара дакаастыыр.
Киһи этэ-сиинэ диэн тутаах чааһа. Эти-сиини көрүү-истии уонна араас хамсаныыларынан эрчийэ сылдьыыны киһи куруук оҥороро эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Бу эт-сиин туругуттан киһи үйэтин уһуна тутулуктааҕа “Үлэ киһини айбыта” диэн этиинэн быһаарыллар. Киһи өлүүтэ араас ыарыылар киирэн буулааннар тыыннаах сылдьар кыаҕын былдьатыытыттан кэлэр. Дьон эстиилэрэ эттэрэ-сииннэрэ эргэрэн, сылайан барарыттан кэлэрин “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно биллэрэр.
Кэмэ кэллэҕинэ дьон эстэн, симэлийэн иһиилэрэ, бөҕө эттээх-сииннээх атыттарынан солбуллуулара тиийэн кэлэрин олохторугар киирэр биллэр уларыйыылар быһаараллар:
1. Киһи өлүүтэ.
2. Аймахтар уларыйыылара.
3. Омуктар эстиилэрэ, симэлийиилэрэ.
Бу дьон олоҕор сыыйа-баайа, биллибэтинэн курдук киирэн иһэр улахан уларыйыылары арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:
1. Киһи үйэтин уһуна биллэр, ортотунан 100 сыл буолар диэн ааҕаллар. Биир киһи өлөн хаалыыта чугас аймахтарын эрэ таарыйар. Олоҕу хайдах олорортон, тугу иһэртэн, аһыыртан, сыыһа-халты туттубаттан киһи үйэтин уһуна улаханнык тутулуктанар. “Хамсаныы – олох төрүтэ”, “Үлэ киһини айбыта” диэн этиилэр хамсаныы, үлэлии сылдьыы киһи олоҕор улахан туһалаахтарын биллэрэллэр. Өлүү тиийэн кэлэрэ биллэриттэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри кэмигэр үөскэтэн иһиини бары туһана сылдьаллар.
2. Биир хаан аймахтар үйэлэрин уһунун династиялары үөрэтэн быһаарыы чуолкайдыыр. Биир хаан аймахтар аҕа уустарын, династияны үөскэтэллэр. Романовтар династиялара 305 сыл устата Россияны салайбыта. Мин ортотунан ылан быһаарыыбынан хаан аймахтар үйэлэрин уһуна 300 сыл курдук кэмҥэ тиийэр. Аймахтар олохторун уһатыы “Хааны тупсарыы” диэн ыал буолууга туһанар үгэстэн улаханнык тутулуктанар. Кэмэ кэллэҕинэ аймахтар хааннарын тупсаран биэрэр туһугар атын аймахтардыын холбоһон оҕо төрөттөхтөрүнэ үйэлэрэ биллэрдик уһуур кыахтанар. Эр киһи сайдыылаах буор кутун салгыы илдьэн иһии аймахтар үйэлэрин уһатар, онтон эстиилэрэ диэн атын аймахха уларыйыылара буолар.
3. Аан дойдуга элбэх аймахтар холбоһон араас; кыра, улахан омуктары үөскэтэллэр. Тус-туспа аймахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолан холбоһууларыттан, хааннарын тупсаран иһиилэриттэн эттэрэ-сииннэрэ тупсан, бөҕөргөөн уһун үйэни ситиһэр кыахтара эбиллэн иһэр. Кыайан хааннарын тупсаран атын аймахтардыын холбоһон испэтэх аймахтар сүтэн, симэлийэн атыттарга уларыйан иһэллэр. Сахалар анаан “Ыал буолуу үгэстэрин” олохтоон саҥа ыалы тэрийиигэ былыргы кэмнэртэн туһана сылдьаллар.
Икки хас омуктар биир сиргэ эйэлээхтик өр кэмҥэ олордохторуна бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолан холбоһуулара элбээн икки ардыларыгар саҥа, бааһынай омук үөскээн тахсан, атыттары үтүрүйэн, олорор сирдэриттэн сыҕарытан, үүрэн барар кэмэ кэлэр. Кэмэ кэллэҕинэ саҥа омуктар үөскээн тахсан ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэриттэн кырдьаҕас омуктары симэлитэн “Тыал буолбут-тарга” кубулуталлар. Киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт, импиэрийэни үөскэппит омук эстэр кэмэ кэлиитэ улахан хамсааһыны үөскэтэр. Омук үйэтин уһуна элбэх аймахтар олохторун холбуурун ааҕан 900 сылга тиийэр диэн мин быһаарабын.
Эр киһи үйэтин устатыгар этэ-сиинэ кырыйдаҕына мөлтөөһүнүттэн эрэ уларыйарыттан кэм дьайыыта биллэр уустуктары үөскэппэт. Дьахтар оҕо төрөтөр кэмэ 35 сааһыттан бүтэриттэн эдэриттэн оҕолонор туһунан саныы сылдьарыгар айылҕата соруйан улаатан иһэн баҕа санаата эргэ тахсыы буолар. “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн өс хоһооно ити уларыйыы кэлэригэр эрдэттэн бэлэмнэнэргэ ыйан биэрэн сааһырдаҕына соҕотохсуйан хаалартан быыһыырга аналланар.
Кэм диэн айылҕа уларыйбат тутулуга буолар. Кэм иһинэн биир өрүт атын өрүтү кытта солбуйсан, уларыйан биэрэллэрэ тиийэн кэлэн иһэллэр. Суукка диэни күн уонна түүн, онтон сыл диэни сайын уонна кыһын холбоон үөскэтэллэринэн биир тутулуктаахтар. Хайа эрэ өрүт атынын аһара баран хаалларан кэбистэҕинэ уларыйыы, солбуйсан биэрии эмиэ тиийэн кэлиэн сөп. Өй-санаа бу биллэр уратылара саха буолууну, сахалыы өйү-санааны атын омуктартан туспа араараллар уонна биһиги олус былыргы төрүттээхпитин, өйбүт-санаабыт, Киһи таҥарабыт, Кут-сүр, киһи буолуу үөрэхтэрэ олус былыргы кэмнэргэ сайдыбыттарын быһаараллар.
Күн уонна сир “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан бииргэ сылдьалларыттан кэм уларыйыыта сотору-сотору кэлэн айылҕаҕа уларыйыылар киирэллэр. (1,24).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.