Алтаайга саха уопсастыбаннай диэйэтэллэрин 2011 сыллааҕы эспэдииссийэлэрэ

АТЛАЙГА, КУРУЛТАЙГА...

Бэс ыйын 25 күнэ. Чаҕылыйан күн да күн. Бүгүн өрдөөҕүттэн ыра санаа оҥостубут баҕабын толорон Хайалаах Алтаайга көтөбүн. Алтай биллэрин курдук түүр тыллаах омуктар биһиктэрин ыйаабыт, төрөөбүт төрүт түөлбэлэрэ. Онон хайдах эрэ өр күүппүт дойдубар баран иһэр курдук сананабын. Аэровокзалга киирбитим аргыстарым кэлэ иликтэр. Хата 80-с сылларга университетка биир кэмҥэ үөрэммит, доҕорбун Олег Сидоровы көрүстүм. «Дьон атаара сылдьабын» - диир. Сотору Ньургун Иванов көһүннэ. Кини эмиэ Алтайга биһиги рейспитинэн көтөр эбит. Соһуйдубут, үөрдүбүт. Ньургуну кытта эмиэ биир кэмҥэ студеннаан, тутар этэрээккэ үрүлүйэ-харалыйа үлэлээн сылдьыбыппыт. Республикаҕа биллэр топонимист Багдарыын Сүлбэ улахан уола. Аҕатын дьыалатын салҕаан сир-дойду аатын суолун үөрэтэр. Ол иһин Алтайга научнай практическай конференцияҕа кытта уонна Алтай республикатыгар үрдүк үөрэх тэрилтэтэ тэриллибитэ 60 сыллаах үбүлүөйүн тэрээһинигэр кытта айаннаан иһэр. Кинилэр бөлөхтөрүгэр хастар да эбит: ТЛНЧИ директора А.Н.Алексеев, историческай наука доктора А.А.Борисов уо.д.а бааллар. Ньургун Андриан Борисовы кытта билиһиннэрдэ. А.А.Борисов «Якутские улусы в эпоху Тыгына» диэн кандидатскай үлэтин кинигэ оҥорон таһаарбытын ааҕан баран сүрдээҕин үөрбүппүн өйдүүбүн. Онтубун кытта дьылҕа-хаан бу бүгүн, Дьокуускай аэропордугар билиһиннэрдэ. Сотору аны Никита Деевич Архипов тиийэн кэллэ. Эмиэ Алтайга баран иһэр. Кини биһиги бөлөхпүтүгэр баар эбит. «Силикпит дьэ ситтэ» - дии санаатым Н.Д.Архипов Саха сиригэр биллэр көстөр археолог, историческай наука доктора, профессор Үөһээ-Бүлүү гимназиятын учуутала, Алтай курганнарын, хаспахтарын, Укок хаһыыларын хайа баҕарар комментарийдыыр, кэпсиир-ипсиир кыахтаах, түүр омук төрдүн-ууһун дириҥник билэр киһи. Бу турдахпытына биир дойдулааҕым, Тумул орто оскуолатын саха тылыгар учуутала Акулина Степановна Сокольникова тиийэн кэллэ. –«Павел хайалаах Алтайга бииргэ көтөр буолбуппутунан"- диэн соһутта. Алтайга түүр омуктары түмэр курултаайга научнай практическай конференцияҕа кытта дакылаат ааҕа баран иһэр эбит. Эбиитин Уус-Алдантан алтабыт диэн букатын да сөхтөрдө. Биһиги бөлөхпүт салайааччыта, республикаҕа биллэр тюрколог Юрий Иванович Васильев – Дьаргыстай бииргэ төрөөбүт быраата, педогогическай наука кандидата, Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А.Алексеев аатынан республиканскай гимназия историяҕа учуутала Николай Иванович Васильев. Кини этэринэн биһиги уопсайа 25 эбиппит. Николай Иванович университетка олох бииргэ үөрэммит, биир хоско олорбут, этэргэ диэри «буут тууһу бииргэ сиэбит» аллар-атаһым, эн-мин дэспит уу тэстибэт доҕорум. Аны Новосибирскайга студенныыр уолум Айдаар биһиги бөлөххө «- Автобус сакаастаан киирэн көрсүөм» - диэбитэ. Онон ытыс үрдүгэр түһэбит. Дьэ ити курдук тэринэн, түмсэн, көтөр бириэмэбитигэр оруобуна көттүбүт. Самолет түннүгүнэн дьоллоох Туймаада саҥа аэропордун, таас терминала элэс гынан ааста.

Новосибирскай куорат Толмачева аэропордугар күнү кытта тэҥҥэ көтөн биир да мүнүүтэни сүтэрбэккэ көппүт кэммитигэр 9ч.40м. кэлэн түстүбүт. Бириэмэ Саха сирин кытта 3 чаас араастаһар эбит. Эрдэ кэпсэппиппит курдук Айдаар киирэн күүппүт. Эппитин курдук, биир 18, биир 5 миэстэлээх микроавтобустары кэпсэтэн киллэрбит. Онон Алтай республикатын киинигэр Горно-Алтайскай куоракка биирдии тыһыынча солкуобайы төлөөн тута айанныыр буоллубут. Хомолтото диэн Обь өрүс үрдүгэр турар Россия эбэ хотун үһүс улахан куоратын Новосибирскайы автобус тонировкалаах хараҥа түннүгүн эрэ нөҥүө көрөр кыахтаахпыт. Улахан куорат күннээҕи түбүгэ, кэлии-барыы, толору массыыналаах уулуссалар, толору дьонноох тротуардар, бүппэккэ субуһар поездтар, электричкалар элэстэнэн аастылар. Аны суол икки өртүнэн сүүһүнэн километр устатын туоратын тухары киэҥ нэлэмэн сыһыылар, Алтайскай кыраай өҥ буордаах, үрдүк үүнүлээх бааһыналара субуһаллар. Аара нуучча аатырбыт киноактера, режиссера, суруйааччыта Василий Макарович Шукшин төрөөбүт, үөскээбит, айбыт-туппут Сростки диэн дэриэбинэтин, Россия 2-с №-дээх космонавт-летчига Герман Титов оҕо сааһа ааспыт сирдэрин, музейдарын тохтообокко эрэ үргүлдьү аастыбыт Горно-Алтайскайга диэри 600 км. Суолбут түҥ былыргыттан аатырар Чуйскай тракт устун сыыйыллар. Бүтүннүү асфальт. Чуйскай тракт бэрт дириҥ историялаах улахан айан суола. Манан Россия Монголияны нөҥүөлээн Кытайга тахсар. Бу айан суола Алтайга киһи-аймах үөскүөҕүттэн ыла баар буолбутун түҥ былыргы докумуоннар туоһулууллар. Ол курдук Алтай хайаларын быыһынан сүүрүгүрдэр Чуя уонна Катунь(Хотун) өрүстэр кытыыларынан аттаах дьон сылдьар суоллара баарын туһунан түҥ былыргы Кытай докумуоннарыгар аан бастаан ахтыллар. Тыһыынчанан сылларга манан көс омуктар уонна кыргыс дьоно уһаты-туора сыыйбыт аҕай сирдэрэ. Суол хайалары быыһынан ааһар сиринэн ХIХ үйэ бүтүөр диэри аттаах эрэ дьон сылдьаллара. Бу суол усталаах-туоратыгар Катунь (Алтайдыы өйдөбүлэ «Госпожа»), (Хотун) өрүстэн саҕалаан сахалыы өйдөнөр аат-суол элбэҕэ барыбытын сөхтөрдө. Ол курдук Курай, Кызыл таш, Куйактанар, Кумалыр, Узукель, Улаган, Онгудай, Ортолык, Кара – Дьюргун, Инэгэн, Түнгүр, Улаан-Дурук онтон да атын сахалыы ис киирбэх ааттаах сирдэр, сэлиэнньэлэр, үрэхтэр бааллар. Чуйскай тракт кэрэ көстүүлээх миэстэлэрин киһи хайдах да иэйэн-куойан толору хоһуйар кыаҕа суох. Маны түҥ былыргы улахан айан суолунан айаннаабыт эрэ киһи өйдүүр кыахтаах. Билигин бу тракт саҕаланар точката Новосибирскай куоракка баар Ленин болуоссата буолар. Олох өрдөөҕүтэ, хас эмэ сүүһүнэн сыллар нөҥүө ертүлэригэр Алтай сирэ-уота бэрт киэҥ сири-уоту хабара. Билиҥҥи Алтайскай кыраай бүүс бүтүннүү, Кемеровскай, Новосибирскай, Омскай уобаластар сорҕолоро Алтай сирдэрэ этэ. Аймахтарбыт ити билигин эрэ Хайалаах Алтай үрдүк хайаларын быыһыгар бүгэн, республика тэринэн симиллэн олороллор. Манна олохтоох теленгиттэр, телеуттар, куманнар, сойоннар, тубалар о.д.а. бу сир төрүт олохтоохторо хаһан эрэ былыр биир норуот буола сылдьыбыттарын, саарбаҕалыахха сатаммат курдук. Кинилэр билигин да бэйэлэрин Алтай кижи (Алтай киһитэ) диэн ааттаналлар. Республика Россияны, Казахстаны, Кытайы, Монголияны, Тываны, Хакасияны кытта кыраныыссалаһар. Аата да этэрин курдук, кырдьык дьэ хайалаах дойду. Олус сүүрүктээх Катунь (сахалыыта Хотун), Бия (Бий) өрүстэр, үгүс үрэхтэр, күрүлгэннэр, күөллэр бааллар. Дьон үксэ ол өрүстэр хочолорунан олороллор. Бэйэлэрэ кэпсииллэринэн республика нэһилиэнньэтин ахсаана 204 тыһыынча киһи. Олортон 30.6% – алтаецтар, 57% – нууччалар, 6% – казахтар. Тыа дьоно сүнньүнэн сүөһү ииттэллэр, бултууллар, балыктыыллар. Биир тылынан бэйэбит курдук пенсияҕа, оҕо пособиятыгар тирэҕирэн олороллор.

«-Түҥ былыр Алтай Монголия территорията этэ» - диэн сэһэргиир суоппарбыт Сергей Зазулин. Кини Чемалга олохтоох, олус элбэх кэпсээннээх нуучча уола. Новосибирскайтан хайалаах Алтайга дьону таһан килиэптэнэр предприниматель. «-Бириэмэ буллаххытына Чемалга кэлээрин олус кыраһыабай, үтүө дойду. Кини кэрэ сирдэрин көрдөрүөм. Оннук сир Алтайга ханна да суох. Телефоннаатаххытына кэлэн ылыам»– диир. Биллэн турар төлөбүрдээх. Онтон биһиги олох атын былааннаахпыт. Бэс ыйын 27-28 күннэригэр Горно-Алтайскай куоракка буолар «Түүр эйгэтэ» - диэн норуоттар икки ардыларынааҕы ХХ НПК кыттан тюркологияҕа, түүр норуоттар историяларыгар уонна культураларыгар дакылааттары истии уонна бэйэбит ити темаҕа бэлэмнээбит дакылааттарбытын иһиннэрии. Салгыы 10 күн устата Хайалаах Алтай историческай миэстэлэринэн «Хаан Алтай» диэн аатаах туристическай маршрутунан айан. Бу маршруту Николай Иванович көрдөһүүтүнэн Алтай республикатыгар баар коллегалара историктар, кинини кытта сүбэлэһэн анаан-минээн биһиэхэ туһаайан оҥорбуттар. Онон урут саха сылдьа илик сирдэринэн сылдьыахтаахпыт. Айаммыт суола Алтай хайаларын ытык кэрэ сирдэринэн уонна Алтан күөл (Телецкое озеро) устун уу аалынан устуулаах буолар. Программаҕа: хайаҕа тахсыы, барааны астааһын, «Эл Ойын» диэн Алтай норуотун национальнай бырааһынньыгар кыттыыны ылыы, Аан дойдуга биллэр Пазырык курганнарыгар сылдьыы, Алтай республикатын үгүс ахсааннаах музейдарын көрүү-истии курдук сүрдээх интириэһинэй тэрээһиннэр бааллара сүргэни көтөҕөр.