Тыл үөрэхтээхтэрэ итэҕэли халытыылара
Тыл үөрэхтээхтэрэ итэҕэли халытыылара өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн уонна сахалары барыларын албынныы сатыылларыттан үөскээтэ.
Өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбут сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна сорох учуонайдар сахаларга итэҕэли оҥордубут диэн урутаан түһэн элбэх сыыһалардаах, өйтөн, мунньахтаан булуллубут “айыы үөрэҕин” айан, тарҕата сатааһыны саҕалаабыттара. Өй-санаа сайдан иһиитин уратыларын билбэттэриттэн бу үөрэхтэрэ билигин улахан халыйыыны үөскэтэн эдэрдэр өйдөрүн-санааларын алдьатыы диэки салайар. “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥоруҥ” диэн ыҥырыыны оҥорон тарҕатаннар эдэрдэр бары ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыырга күһэллэннэр быстах быһыылары, сыыһа-халты туттунуулары, бэйэлэригэр тиийиниини оҥороллорун элбэттилэр, өйдөрө-санаалара чэпчэкини булуу-талыы, солумсаҕырыы өттүгэр халыйыытын үөскэттилэр.
Дьон бэйэлэрин үчүгэй эрэ курдук сананыылара сааһыран истэхтэрин аайы эбиллэн иһэр. Кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэппиттэрэ дьайа сылдьарыттан олохторун устата сыыһа-халты туттубакка, көрсүөтүк, сэмэйдик сылдьар киһи сааһыран истэҕинэ “Бэйэм үчүгэйбин” диэн сыыһа санааҕа оҕустарыан сөп. Билиилэрэ-көрүүлэрэ кэҥээн, сокуоннары, быраабылалары билэллэриттэн уонна олохторугар тутуһалларыттан, көрсүө, сэмэй майгылаахтарыттан, киһилии, үчүгэй үгэстэрдээхтэриттэн бэрээдэги кэспэттэрин, сыыһа-халты туттубаттарын бэйэбит “үчүгэйбититтэн” буолуо диэн сыыһа санааҕа оҕустараллар. Уһун үйэлэрин тухары кумааҕыны эрэ бэрийбит тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара үөскээн аһара улааппытыттан итэҕэл үөрэҕэр халыйыыны үөскэттилэр.
Киһини үгэс буолбут санаалара салайаллар. Кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит, бэйэтэ бэрээдэги тутуһар киһи төһө да “үчүгэйбин” дэммитин иһин куһаҕан санаалар диэн баалларын суох оҥорор кыаҕа суох. Киһи ханнык баҕарар санаалары саныыра бэйэтиттэн ураты киминэн да хааччахтанар кыаҕа суох. Киһи үчүгэйи оҥоробун диэн санаатыттан оҥоро охсубута куһаҕан буолан тахсара быдан элбэх. Сахалыы таҥара үөрэҕэ үчүгэй санаалардаах буолууга итэҕэйэр дьону иитэр, үөрэтэр.
Сэбиэскэй былаас саҕана сахалары бу былаас үөрэхтээбитэ, сурукка-бичиккэ нууччалар үөрэппиттэрэ диэн этии баһылыыра. Тыл үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас үөрэхтээбит дьоно буоланнар ити быһаарыыны билигин да тутуһаллар уонна өй-санаа үөрэҕэ нууччалартан кэлбитэ буолуо диэн сыыһа саныыллар.
Арҕааҥҥы омуктары үтүктэрин сөбүлүүр Дабыл “Отче наш” диэн мэлииппэни тылбаастыылларыгар “айыы” диэн суруйбуттарын үчүгэй эрэ курдук ылынар. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тылы сахалар куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕин билинэн сэрэнэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн тутталларын Дабыл билигин да билбэт. Айыы диэн тылы аҥардастыы “үчүгэй” эрэ өйдөбүллээн туһаныы киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэтин, сыыһатын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, оннооҕор учуонайдар билигин да билэ иликтэр. Дабыл айыы диэн саха тылын нууччалар айбыттара буолуо диэн санаалааҕа биллэн таҕыста. Бу мэлииппэ сахалыы тылбаастанан суруллуон иннинэ саха тылыгар айыы диэн тыл суоҕун курдук этэн таһаарар. (1,96).
Нууччалары үтүктүү аһара барыытыттан сахалыы өйө-санаата суох буолуу үгүстэргэ үөскээн сылдьар. Нууччалар “грех” диэн куһаҕан санааны туспа арааран ааттыылларын быһалыы үтүктэн “аньыы” диэн тылы булан сахаларга урукку баһылыылларынан туһанан тыл үөрэхтээхтэрэ киллэрэ сатыыллар.
Сахаларга “аньыы” диэн тыл урукку кэмҥэ төрүт суох этэ, билигин да суох буоллаҕына эрэ табыллар. 1968, 1994, 2008 сыллардаахха бэчээттэнэн тахсыталаабыт саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьыттарыгар бу тыл суох этэ. Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүн илдьэ сылдьара бу тылдьыттарга суруллубут. (2,32). Сэбиэскэй былаас саҕана өй-санаа үөрэхтэрин буккуйан, суох оҥороору соруйан айыыны “үчүгэй” диэбиттэрин бу дьоммут билигин, бу былаас эстибитин да кэннэ үтүктэ сылдьаллара хомолтону эрэ үөскэтэр.
Сахалыы өйү-санааны букатын билбэт Дабыл айыы диэн тыл икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүллээҕин билбэт уонна ол билбэтинэн саха дьонун барыларын албынныы, “айыы үчүгэй” диэн этэ сылдьар. Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрин “үчүгэй” эрэ курдук сананалларыттан билбэтэҕэ буолаллар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тылын үөрэтэр курдук туттунан саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Сахалыы 1968, 1994, 2008 сыллардаахха бэчээттэнэн тахсыбыт тылдьыттары тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ оҥорон баран аны билиммэттэрэ үөскээн таҕыста. Икки сирэйдээхтэрэ биллэ сылдьар. Ити тылдьыттарга айыы диэн тыл икки; үчүгэй уонна куһаҕан өрүттээҕэ арыллан суруллубутун, “грех” диэн нууччалыы тылга сөп түбэһэрин Дабыл хата билиммэт.
Нууччалары үтүктүү бүтэр кэмэ кэлбитэ ыраатта. Биир да кыахтаахпын диэн сананар киһи урукку кэмҥэ аатыра сылдьыбыт “Москвич” массыынаҕа олорон айаннаабат буолбута ырааппытын бары билэр эрээрилэр нууччатымсыйбыта буола сатыылларын билигин да быраҕа иликтэр. Православнай “бог” үөрэҕин быһалыы үтүктэ сатааһын сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕин букатын билбэт быһыы буолар.
Өй-санаа киһиэхэ оҥорор быһыыларыттан үөскүүрүнэн хойутаан, кэнники киирэр. Киһи үчүгэйи оҥоробун диэн ыксыыр, тиэтэйэр санаатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэн баран биирдэ соһуйара, өйө дьэ киирэрэ хаһан да уларыйбат. “Өлөн иһэн өйдөммүт” диэн этии киһи ити быһыытын чуолкайдык арааран биллэрэр. Киһи оҥорбут быһыыларын содулларыттан, олору таба сыаналаан үөрэнэр, билиини ылынар. Сахалыы эттэххэ кэһэйбититтэн үөрэх киһиэхэ дьэ киирэн ол быһыытын тупсарар. Бу тупсарыллыбыт, көммүт, куһаҕана суох буолбут быһыы киһи быһыыта диэн ааттанар.
П.А.Ойуунускай эмиэ сэбиэскэй былаас ииппит, үөрэттэрбит киһитэ буолар. Айыы диэн тылы революцияны оҥорууга сыһыаннаах диэн аҥардастыы “үчүгэй” оҥоро сатааһыҥҥа эмиэ кыттыспыта. Кини олоҕун биир кэмигэр “аньыы” диэн тылы биир хоһоонугар тутта сылдьыбыта эмиэ биллэр. Ол да буоллар үгүстүк хара айыы диэн куһаҕаны бэлиэтээн, үчүгэйтэн туспа арааран суруйара. (3,82).
Айыы диэн тыл уратыларын арааран билбэт, аҥардастыы “үчүгэй” эрэ курдук саныыр дьон өй-санаа үөрэҕэр ханнык да сыһыаннара суохтар, тугу суруйбуттара барылара сымыйалар. Өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕэ бу айыы диэн тылы икки өрүттээх өйдөбүллээҕинэн туһанар уонна харыстыыр. Киһи өйө-санаата биир мэйиититтэн үөскээн тахсан баран икки аҥы; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын, тус-туспа өйдөбүллэнэрин, икки аҥы арахсарын табатык быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Айылҕа төрүт тутулуга сахалыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн бэриллэр. Айылҕа икки өрүттээҕэ өй-санаа икки өрүтүн үөскэтэллэр. Хараҥа, тымныы түүн кэнниттэн сырдык, ыраас, сылаас күн тахсыыта уонна кырыалаах кыһын кэнниттэн самаан сайын кэлиитэ хардары-таары солбуйсан биэриилэрэ айылҕа икки өрүттээх буолуутун үөскэтэллэрэ хаһан да уларыйбат. Мкки өрүттээх буолуу айылҕаҕа куруук баар, уларыйбат чахчыга киирсэр, дьон оҥорор быһыылара барылара бу икки өрүттээх буолууну тутустахтарына эрэ олоххо таба суолу булунуу кыаллар.
Саха дьоно тыл үөрэхтээхтэрэ албынныы сылдьалларын син-биир билиэхтэрэ, сахалыы таҥара үөрэҕэ табатын билиниэхтэрэ. “Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат” диэн этии хаһан баҕарар таба, оччоҕуна Дабылтан, Тэристэн, Санаайаттан баар-суох оҕолорун былаҕайга, сыыһа туттунууга былдьаппыт төрөппүттэр ыйытыылара кытаанах буолуон сөп.
Өй-санаа үөрэҕин халытыы, токурутуу табыллыбат, иэстэбилэ тиийэн кэлэр. “Айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн дьону ыҥырар дьон айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьалларын син билэр эрээрилэр албыннаан итинник этэллэр. Дьон бука бары саҥаны айыылары оҥорон бардахтарына ол айыылара бары кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар, сыыһа-халты буолан тахсан алдьатыыны элбэтэн кэбиһэллэрин бу дьоммут хата билбэттэр.
Олоххо биир эмэ саҥаны айыы табыллан, туһалааҕа арыллан дьон билинэллэр, ону үтүктэн сайдыыны ситиһэллэрэ кыаллар. Үлэҕэ-хамнаска саҥаны айбыт дьон учуонай буолаллар, сорохтор араас сертификаттары, патеннары ылаллар. Маннык дьон отой аҕыйахтар, биир эмэлэр. Дьон үксэ уһун үйэлэрин тухары саҥаны айыыны оҥорбокко, оҥорор быһыыларын сыыһа-халты туттунан куһаҕаҥҥа тириэрдибэккэ эрэ олохторун олороллор.
Дьон бары саҥаны айыыны оҥорорго дьулустахтарына араас буолар-буолбат, сыыһа-халты буолар айыылары оҥороллоро аһара элбээн алдьатыыны оҥорууга тэҥнэһэргэ тиийэр. Улуу Өктөөп өрө туруута үлэһиттэр, саллааттар саҥаны айыылара, улахан сиэртибэлэринэн олоххо киллэриилэрэ, тыыннарын харыстаабакка көмүскүү сатааһыннара барыта сыыһа, сымыйа буолан тахсан бу былаас эйэлээхтик эстибитэ.
Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ элбэх дьоҥҥо аналланар, ол аата элбэхтэр, үлэһиттэр үөрэхтэрэ буолар. Саха дьоно киһи буолуу үөрэҕин билэллэр, киһилии быһыылаахтар, көрсүө, сэмэй майгылаахтар, сиэри тутуһаллар, аһара, таһынан барыылары оҥорботтор. Үлэһиттэр бэйэлэрин сыыһа-халты туттунууларыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэллэрин билэллэр, ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээҕинэн туһаналлар.
Кумааҕыны эрэ бэрийэр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара улаатан дьиҥнээх олохтон тэйбиттэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ ону-маны була сатаан кумааҕыга суруйбуттара саҥаны айыыны оҥоруу буолбатах, ону-маны айа сатааһын, бэлэмнэнии бэлиэтэ буолан кумааҕыга эрэ сурулларын умнумуохха, сыыһа өйгө-санааҕа кииримиэххэ. Кумааҕыга суруйуу үлэтэ саҥаны айыы буолбатах, айар диэн тылынан этиллэр уонна саҥаны айыыга бэлэмнэнии эрэ буолар.
Дьиҥнээх саҥаны айыы диэн улахан тутууну оҥоруу, тутуу буолар. Улахан тутууну тутарга аналлаах проегын оҥорон эрдэттэн бэлэмнэнии оҥоруллар, сыыһата-халтыта барыта туоратыллар, көннөрүллэр. Тутууну оҥорорго эрдэттэн проект, ол аата тутууну оҥоруох инниттэн бэлэмнэнии оҥоруллан бу тутууттан ханнык да содул, куһаҕан үөскээн тахсыбатын ситиһиллэр. Тутуу тутуллан бүттэҕинэ эрэ бу саҥаны айыы олоххо киирэр, дьэ биирдэ айыы буолар кыахтанар. (4,134).
Аныгы, ырыынак үйэтигэр тыл үөрэхтээхтэрэ туһалара аҕыйах, эстэн, симэлийэр суолга бэйэлэрэ киирэн биэрэн иһэллэрин тылга маннык уларытыылары киллэрэ сатыыллара бигэргэтэллэр:
1. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан элбэх дьону албынныы сатааһын иэстэбилэ суох хаалан хаалбат. Дьон албыннааһынтан босхолонор санаалара аһара барыан сөп. Саҥа “монумент” курдук тылдьыттарыгар бу тылы киллэрэннэр сахалыы өйү-санааны букатын билбэттэрин биллэрдилэр.
2. Биир эмэ киһи кими эрэ албыннаары оҥостон араастаан ньаамырҕаан саҥарарын сурукка киллэрэн саха дьоно сөбүлээбэттэрин үөскэтиннилэр. Ийэ диэн төрүт тылбыт дорҕооннорун уларыта сатааһын сахалары харыстааһын буолбатах, үрэйии, ыһыы буолан тахсар.
3. Аһара нууччатымсыйбыт, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билиммэт буолбут тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрин аһара “үчүгэй” курдук сананыылара улаатта, үлэһиттэр туоратыыларыгар киирэн иһэллэр. Саха дьонугар барыларыгар биллэр үлэһит киһини М.Сибирякову үөҕүүлэрэ итини дакаастыыр.
4. Олоҥхо кэмин саҕанааҕы олоҕу аһара баран хайгыы сатааһын сайдан иһэр омук дьонугар сөп түбэспэти, утарылаһыыны үөскэтэр. Былыргы хаалбыт олоҕу хайҕыы сатааһын сайдыыны ситиһэ сатыыр дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт. Сайдыыны ситиһии саҥарар тылга уларыйыылары, эбиилэри киллэрэн биэрэн иһэрин таба туһаныы хайаан да эрэйиллэр.
5. Айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрин табан туһаммат буолуу олоххо алдьатыылары оҥорууну элбэтэр. Айыыны өрө тутааччылар элбэхтик сыыһа-халты туттунаннар уонна бэйэлэригэр тиийинэн эрдэлээн өлүүгэ тиийэллэриттэн ахсааннара аҕыйаан иһэр. Кыыс оҕолор айыыны оҥорор санаалара элбээһиниттэн кыыстарын харыстаабаттарыттан саха дьонун генофондалара, буор куттара буккулунна. Былыргы күүстээхтэрбитин удьуордаан, утумнаан төрүүллэрэ суох буолла.
6. Остуоруйа диэн былыргы олох кэпсээнин дорҕооннорунан сөп түбэһиннэрэн былыргыттан ааттыырбытын уларытан “устуоруйа” диэн тылы булан ааттыы сатыыллара сахалар бииргэ түмсэр, сомоҕолоһор санааларыгар сөп түбэспэт. Омук былыргы олоҕун, остуоруйатын умуннаҕына, уларыйан хаалара үөскүүрүн тыл үөрэхтээхтэрэ билбэттэр.
Чахчы талааннаах биир эмэ киһи оҥорбут саҥаны айыыта дьоҥҥо туһалаах буолан тахсарын аһара ыытан “айыы үчүгэй” дьон бары саҥаны айыыга дьулуһууларыгар ыҥырыы өй-санаа халыйыытын үөскэтэн алдьатыыны элбэтэрин тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар билиэхтэрэ этэ. Сахалыы таҥара үөрэҕэ элбэх дьоҥҥо, үлэһиттэргэ, оҥорон, тутан таһаарааччыларга аналлаах, оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга иитэр, үөрэтэр сыаллаах. Ол иһин оҕону, киһини көрсүө, сэмэй буолууга иитэр, үөрэтэр.
Саха дьоно, үлэһиттэр, уустар сэбиэскэй былаас тобохторо, ол кэмҥэ мааныламмыт тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар албыннарыгар киирэн биэрбэттэр.
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. “Чолбон” сурунаал. 7 №-рэ 2011.
2. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.
3. “Чолбон” сурунаал. 3№-рэ 2011.
4. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.