Тыл үөрэхтээхтэрэ сэти үөскэттилэр
Саха дьоно былыр-былыргыттан куһаҕаны оҥорор быһыылартан сэт үөскээн тахсарын билэллэр. Өй-санаа, таҥара үөрэҕин тутуһаннар сэти үөскэппэккэ кыһаналлар.
Киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара барар уратылаах. Ону бэлиэтээн ыра санаа диэн баар буолбут. Элбэхтик ыра санааҕа оҕустара сылдьыы киһилии быһыыны оҥорууга тириэрдибэт. Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ киһини харыстаан өйө-санаата аһара барарын тохтото, хааччахтыы, сиэри тутуһуннаран киһи быһыытыгар киллэрэ сатыыллар.
Элбэх сыыһалардаах, албын “айыы үөрэҕэ” диэн секта саха дьонун өйдөрүн-санааларын “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэн, оннук үөрэтэн киһи быһыытын аһара барааччылар элбииллэригэр тириэрдэн куһаҕан быһыылары оҥорооччулары үксэттэ.
Эдэрдэр өйдөрө-санаалара хайа диэки салаллыытыттан быһааран тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыыларын үөрэҕэ” дьоҥҥо оҥорор куһаҕаннарын арааран билэр кыах баар буолла.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар дьону албыннаан, була сатаан оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” сыыһаларын, албыннарын биһиги арыйан “Чолбон” сурунаалга 2006 сыллаахха суруйбуппут. (1,70).
“Айыы үөрэҕэ”, “айыы үчүгэй” диэн этэр үөрэх дьон айыыны, ол аата уратыны, урут билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатыыр санааларын аһара ыытар, улаатыннарар. Аһара барбыт өйдөөх-санаалаах киһи ону-маны, ол-буну, була сатаан оҥоро сатыыра табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэрэ сэти үөскэтэр.
Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар оҥорбут куһаҕан өттүгэр халыйыылара манныктар:
1. Эдэр уолаттар айыыны оҥорор санаалара улааппытыттан ханнык эрэ айыыны, киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоро сатааннар сыыһа-халты туттуналлара, буруйу оҥороллоро элбээн хаайыыга түбэһэллэрэ үксээтэ.
2. Өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан тахсар. Айыылар Үөһээ дойдуга олохтоохтор. Бу айыылар ыҥырар, угуйар күүстэриттэн оҕолор айыы буола сатыыллара улаатан бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээтэ.
3. Уһуннук үөрэтэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэр. Улаатан эрэр кыргыттар айыыны, уратыны оҥорор санаалара элбээбититтэн, ханнык эрэ кыайар айыыларын оҥоро сатааннар кыыстарын харыстаабаттара үөскээтэ. Дьахталлар элбэхтэри кытта сылдьыһалларыттан эр дьон буор куттарын буккуйаннар күүстээх, кыахтаах уолаттар төрөөбөт буоллулар.
4. Эдэрдэр айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин оҥоро сатыыр санаалара улаатан табаах тардаллара, арыгы иһэллэрэ, наркотиктары боруобалыыллара өссө элбээтэ. Биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьаннар наркотикка ыллара охсубуттарын билбэттэриттэн эдэр наркоманнар эбиллэн иһэллэр.
5. Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр, иитэр, үөрэтэр аналлаах. Айыыны, уратыны оҥорор санаалара үксээбититтэн, солумсахтара улааппытыттан, эр уонна ойох сыһыаннарын сөптөөхтүк сыаналаабаттарыттан эдэр ыаллар арахсыылара элбээн иһэр.
6. Тыл үөрэхтээхтэрэ саха төрөппүттэрин быһаччы албыннаан оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн сымыйанан этэллэриттэн төрөппүттэр оҕо иитиитигэр аанньа кыһаммат буолан оҕолорун атаахтатан кэбиһэллэрэ элбээтэ.
7. Солумсах санаа улаатыыта дьон атынтан-атыҥҥа көтүөккэлээн иһиилэрин элбэтэн уонна чэпчэки үлэни көрдүү сатыылларыттан, уһуннук үлэлэнэр үлэлэр кыайан үлэлэммэт буолуулара үөскээтэ. Солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы "сонун" диэн сахаларга суох тылы булан солбуйаннар дьон солумсах буолуулара улаатта. Тыа сириттэн эдэрдэр барыылара ол-бу туһата суох үөрэхтэри эккирэтэ сатыылларыттан элбээн иһэр.
8. Эйэ-нэм диэн эйэни харыстыырга ананар этиини уларытан эйэ-"дэм" диэн этиини туттуохха диэн этэннэр дьон киһиргиир, дэбдэйэр санааларын улаатыннаран эйэбит олохтонорун суох оҥороллор.
9. Сахалар былыргы олохторун кэпсээннэрэ остуоруйа диэн ааттаналлар. Бу остуоруйа диэн тылы "устуоруйа" диэн саҥа булбут, сахаларга суох тылынан солбуйаннар былыргы олохторун кэпсээнин умуннарара сатыыллар. Уһун үйэлээх сахалары саҥа үөскүүр омук курдук көрдөрө сатыыллар.
10. Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан дьон айыыны оҥоро сатыыр санаалара улаатан массыынанан айаннаан иһэн уратыны, дьон оҥорботторун, айыыны оҥороору суол быраабылаларын тутуспаттарыттан уонна түргэнник айанныылларыттан абаарыйалар тахса тураллар.
11. Айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы "үчүгэй" эрэ оҥороору, онтон куһаҕанын "аньыы" диэн сахаларга суох тылынан ааттаары оҥостоллор. Киһи оҥорор быһыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын бу дьон билбэттэр.
12. “Айыы үчүгэй” диэн этии дьон айыыны оҥоро сатыыр санааларын улаатыннарарыттан уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, ол аата айыыны бары оҥоро сатыыллара үөскээн сайынна. Антисептиги иһии диэн киһи оҥорбот быһыытын оҥоруу, олус улахан саҥаны айыы буолар. Бу саҥаны айыыны оҥороору дьон антисептиги иһэн кэбиспиттэрэ олус улахан содулланан элбэх өлүү-сүтүү таҕыста, ону бүтүн Россия барыта биллэ. Элбэх дьон биирдэ өлүүлэрэ сэти үөскэтэр.
13. Араас саҥа, маат курдук куһаҕан дьайыылаах тыллары; бакылтыат, үнүстүтүүт, номуука диэннэри оҥорон киллэрэннэр саха тылын үөрэтэргэ уустуктары, ыараханы оҥороннор эдэрдэр үөрэтэллэрин быраҕан эрэллэр. Үөрэтэргэ судургу, уларыйа сылдьыбат нуучча тылын диэки эдэрдэр халыйыылара үөскээтэ.
Өй-санаа үөрэҕэр “айыы үөрэҕин” куһаҕан дьайыытыттан маннык халыйыы үөскээбититтэн дьон оҥорор куһаҕан быһыылара элбээтэ. Бу өй-санаа халыйыыта сэти үөскэппитин дьон бары биллэхтэринэ уонна сэрэннэхтэринэ табыллар. Үлэни сатабыллаахтык үлэлээһин уонна көрсүө, сэмэй майгылаах буолуу омугу сайыннарар, онтон тыл аһара барыыта "Тылга тииһиини" үөскэтэн үлэни атахтыыр.
Сэт үөскээһинэ саха омугу эстиигэ тириэрдиэн сөбүттэн эрдэттэн сэрэнэн элбэх сыыһалардаах, сахалары албынныыр “айыы үөрэҕин”, оҕолорун өйүн-санаатын харыстыыр төрөппүттэр тохтотоллоро ирдэнэр буолла.
Саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар сэти үөскэппит “айыы үөрэҕин" хаалларыы, тохтотуу эрэйиллэр.
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. "Чолбон" сурунаал. 8 / 2006.