Түүлгэ кыыллар көстүүлэрэ

Түүлгэ кыыллар киһи майгына уларыйан ылыытын көрдөрөллөр.

Киһи куттара түүлгэ тус-туспа сылдьар буолан көстөллөрүн быһаарыы кэнниттэн түүллэри тойоннооһун быдан судургу уонна өйдөнүмтүө буолар. Киһи куттара тус-туспа сылдьалларын быһаарыы, бу куттар эмиэ бэйэ-бэйэлэрин көрсө, сорох кэмнэргэ сөпсөһөр дуу, сөбүлэспэт дуу майгыларын хардары-таары биллэрэ сылдьаллара түүлгэ көстөрө быһаарыллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи хайдах майгыннаммытын быһаарарга кыыллары кытта тэҥнээн көрүүнү туһаналлар. Олус улаханнык кыыһырбыт киһини «Эһэтин тириитин кэппит» диэн этэллэр. Олус кыыһыран кимиэхэ да иннин биэрбэт буолбутун бэлиэтээннэр итинник хоһуйаллар. Киһи майгына мөлтөҕүттэн киһилии өйө-санаата тиийбэт буоллаҕына олус элбэхтик ыт майгыныгар холууллар. Киһи майгына хайдаҕын, хайа кыыл майгыныгар маарынныырын көрөн быһаарыыга кыыл бэйэтин көстүүтэ ордук өйдөнүмтүө буоларын быһааран этии киһи түүлүгэр көстөр. Ордук элбэхтик киһи түүлүгэр ыт көстөрө быһаарыллар. Киһиэхэ куһаҕан майгыннаннар эрэ ыкка тэҥнэнэн хаалар куттал кимиэхэ барыларыгар баар буоларын ити көстүү бигэргэтэр.

Kыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ киһи куттара ханнык кыыл майгынын ылыммыттарын арааран көрдөрөн киһиэхэ бэйэтигэр өйдөтөллөр. Бу этии быһаарыыта түүллэр тойоннооһуннарынан ордук чуолкайданаллар.

Түүлгэ көстөр кыыллар үчүгэй, киһи сөбүлүүр кыыллара буоллахтарына эбэтэр маҕан дьүһүннээх көһүннэхтэринэ киһи үчүгэй майгылаах киһини көрсөр эбэтэр бэйэтэ үчүгэй майгылааҕын билинэр.

Киһи түһээн көрөр кыыллара куһаҕан, кирдээх, көтөх, хара буоллахтарына, олорор олоҕо мөлтөх буолуутуттан, кыаммат, түгэммэт балаһыанньа үөскээһиниттэн санаа түһүүтүн, өй-санаа мөлтөөһүнүн көрдөрөр бэлиэлэр буолаллар.

Киһи түүлүгэр араас кыыллары биирдэ эмэтэ да буоллар көрөр. Сороҕор өссө саба түһэр кыыллар баар буолаллар. Бу кыыллартан сатаан көмүскэннэххэ эбэтэр өлөрдөххө киһи ханнык эмэ кыайыыны ситиһэр. Бу кыайыыны ситиһэригэр бэйэтин куһаҕан, мэһэйдиир майгынын туоратарын, бары кыаҕын барытын кыайыыны ситиһэригэр уурарын көрдөрөр түүл бэлиэтэ буолар.

Киһи куттара эмиэ сайдан баҕа санаалара эбиллэн иһэр уратылаахтар. Ийэ кут баҕа санаалара ордук киһи быстах баҕа санаалара буоланнар дьону кытта бииргэ олоруу үгэстэригэр үксүгэр сөп түбэспэттэриттэн куттар; ийэ уонна салгын куттар утарсар күүстэрин улаатыннараллар.

Өй-санаа маннык икки аҥы арахсыытыттан, киһи икки куттара тус--туспа өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан бу икки куттар утарыта турар кэмнэрэ элбэх буолар. Бэйэ-бэйэлэрин ситэ өйдөспөт түгэннэрэ, утарылаһар буолуулара олус элбэхтэр. Бу өй-санаа утарыта туруулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр.

Холобурга биир түүлү ылыахха. Бу түүлгэ киһини кыра ыт ытырар. Маннык түүлү тойоннооһуҥҥа киһи майгытын уратыларыгар тохтуохха сөп. Бу киһи туохтан эмэ сөбүлэспэккэ кыыһыран ылыан сөптөөх кэмэ кэлбит. Куһаҕан, быстах майгына тахсан хаалан үтүө, киһилии майгынын, салгын кутун ыт буолан ытырар. Түүлгэ ыт ытырарыттан босхолонуу, ытырыык ыты кыайыы киһи өйө-санаата сайдан, тупсан, куһаҕан майгынын көннөрөрүн бэлиэтэ буолар. Дьону кытта эйэлээх сыһыаны олохтууругар куһаҕан майгынын ити уратыларын көннөрөрө наадатын түүлүн көстүүтэ бэлиэтиир.

Атын түүлгэ оҕо эстибит, быстыбыт, көтөх, дьиэтэ суох куоска оҕотун көрөр. Бу түүлү көрөн оҕо санааргыыр, куоска оҕотун аһынар.

Бу түүл тойоннооһуна кырдьык даҕаны аһынар, харыстыыр санаа киириитин үөскэтэр. Маннык түүлү көрөр оҕо төрөппүттэригэр сыһыаннаах буолуон сөп. Оҕо бэйэтэ тулаайахсыйан, соҕотохсуйан, санааргыы сылдьар буолуута итинник түүлү көрөрүгэр тириэрдиэн эмиэ сөп.

Түүл үксүгэр аҥардастыы көстүүлэринэн бэриллэр буолан киһи майгына уларыйыылара хайдах бэриллэрэ сүрдээх уустук. Киһи майгына уларыйыытын толору, туспа киһи эбэтэр атын кутун өйүгэр түһэр гына көрдөрөөрү түүлгэ араас кыыллары көрөр.

Холобурга, арай кыыһырыы диэн өйдөбүлү хайдах көрүҥнээхтик көрдөрөн биэрдэххэ киһи түргэнник өйдүөн сөбүй? Ходуоһунньуктар улаханнык кыыһыран, дьэбидийбит сирэйи уруһуйдуохтара этэ. Түүлгэ ыты эбэтэр ханнык эмэ улахан кыылы ырдьыгынаттахха кыыһырыы буолбута соҕотохто өйдөнөр. Манна кыыһырыы төһө улахан буолбутун быһааран биэрэргэ ханнык кыыл көстүүтэ эмиэ туттуллар.

Эһэ курдук олус улахан кыахтаах кыылы киһи түүлүгэр көрүүтэ ордук улахан интэриэһи үөскэтэр. Түүлгэ эһэни киһи тугу эмэ олус күүскэ көмүскүүр, харыстыыр кэмигэр көрөр. Бу кэмҥэ киһиэхэ олус күүстээх көмүскүүр санаа киириитэ эһэ буолан түүлүгэр көстөр. Холобурга, биир киһи суукка дьыалатын көмүскүүр кэмигэр улахан эһэ барыаран турарын сөбүлүү көрөр. Кырдьык даҕаны туохтан эмэ кыыһырар, көмүскүүр, харыстыыр күүстээх санаа кииритигэр ордук сөп түбэһэр кыылынан эһэ буолар. Хайдах да тыыттахха хаһан да иннин туран биэбэтэх кыыл. Олус күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа кииритигэр түүлгэ эһэ көстүөн сөбө итинэн быһаарыллар.

Дьоҥҥо түүллэригэр ыт олус элбэхтик көстөр. Урукку олохпутугар ыт буола сылдьыбыппыт эбит диэн сыыһа өйдөбүл үөскээбит.

Үчүгэй көрүҥнээх маҕан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ үчүгэй майгына эбэтэр бэйэҥ үчүгэй майгыланыыҥ көстүүтэ буолар. Маҕан ыт, доҕор - үчүгэй майгы, хара ыт – куһаҕан майгы – кыыһырыы, кыыһырымтаҕай буолуу көстүүтэ буолар. Хара дьүһүннээх кыыллар бары төһө улаханнарыттан тутулуктаах ыарахан, кытаанах майгыны көрдөрөллөр.

Эриэн үөн түүлгэ көстүүтэ кистэлэҥ, иннэ-кэннэ биллибэт өйдөөх-санаалаах буолууну эбэтэр оннук майгылаах киһини көрсөрү билгэлиир. Эриэн үөн көстүүтэ икки өрүттээх, кутталлаах, кистэлэҥ, биллибэт күүстэри тэҥэ, табылыннаҕына эмтиир дьайыылаах буолуон сөп.

Түүлгэ аттар, сылгылар көстүүлэрэ үксүгэр үлэни-хамнаһы кытта сибээстээхтэр, үлэһит майгыны, дьону көрдөрөллөр. Арай дьүһүннэрэ маҕан эбэтэр хара буолуулара ханнык майгылаахтарын быһаараллар. Ынах сүөһүлэр көстүүлэрэ тыа сирин дьонугар ордук чугастар уонна элбэхтик көстөллөр.

Түүлгэ киһи майгына ханнык кыыл майгыныгар маарынныыр буолар да соннук кыыл түүлгэ көстөр. Киһи бэйэтэ ыт курдук майгыланнаҕына, бэйэтин ыт ытырар эбэтэр хара ыты көрөр. Эһэ ыарахан майгына биллээри гыннаҕына эһэни көрсүһүөн сөп. Ордук күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа киириитигэр киһи эһэни түһээн көрөр. Атын дьон майгыларын уратыларын, киһи бэйэтин майгына уларыйыытын түүлгэ көстөр кыылларынан быһаарыллар.

Салгын кут үөрэҕи-билиини ылынар буолан олох үгэстэрин, сокуоннары тутуһарга ыҥырар. Киһини киһилии олоххо сирдиир күүс буолар. Ийэ кут өйө-санаата буор куттуун үксүгэр биир буолаллар. Киһи быстах санааларын мунньустуулара барыта ийэ кут өйө-санаата буолар. Бу өй-санаа киһи быстах баҕа санааларын, этин-сиинин баҕаларын уруттаан толорор иһин дьулуһар. Түүлгэ эмиэ илэтигэр курдук куһаҕан дьону, кыыллары кыайыы үчүгэй, үтүө санаа кыайыытыгар тириэрдэр. (1,26).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Түүл - Үөһээ дойду өйө-санаата. - Дьокуускай: Бичик, 2014. - 160 с.