Төҥүлүтээҕи кыргыһыы

1923 сыл тохсунньу 10 күнүгэр генерал-лейтенант В.А.Ракитин Охотскайтан Кириэс Халдьаайыга 135 киһилээх кэлэр, онно киниэхэ Говоров уонна Оросин этэрээттэрэ холбоһоллор. Кини этэрээтин тактическай соругунан Дьокуускайтан элбэх бойобуой күүс Аммађа Пепеляевы утары тардыллыбыт кэмигэр, түргэн охсуунан Мэңэ улууһугар өтөн киирэн Амма Дьокуускайы кытта сибээһин Илин Хаңалас сиринэн олоччу быһан кэбиһии буолбута. /…/ Ракитин сэриилэрэ Алађар баайыгар «Уһун Эбэ» диэн сиргэ Михаил Степанович Шеломовка кэлэн туспуттэрэ. Үрүңнэр манна Шеломов көмөтүнэн урут үрүңңэ сылдьыбыт дьоннору хомуйан 250 киһиэхэ тиийэ тиэрдибиттэрэ, олор истэригэр50 нуучча офицердара уонна саллааттара, 9 эбэңки бэргэн ытааччылара бааллара. Оччотоођуга үрүңнэр саба түһэр түбэлтэлэригэр улуус киинин Төңүлүнү араңаччылыах айыылаах байыаннай күүс суођа. Өтөххө уопсайа 3-4 эрэ дьиэ баара, ол иһигэр бырааба, оскуола сэриинэн сибээстээн тоңон турбуттара, пансион дьиэтэ уонна пансион баанньыга, саха балађана – эргиэнинэн дьарыктанар татаар балађана, сайыңңы эрэ өттүгэр үлэлиир чочуобуна уонна биир-икки сарайтан, сылгы кыбыытыттан ураты туох да тутуу суођа.Мэңэ улууһун исполкомун бэрэссэдээтэлэ Лука Николаевич Фадеев сыччах 10-ча эрэ байыастаађа, онон волревком мэлдьи кэриэтэ иннэ-бүргэс үрдүгэр олороро, сэрэхэдийэн түүн аайы кыра ырааһыйађа ойуур быыһыгар турар өтөххө 10-ча байыаһынаан дьиэттэн-дьиэђэ уларыйа сылдьан хоноро./…/ Ити курдук олордохторуна олунньу ортотун диэки Дьокуускайтан Чурапчылаан иһэр икки кыһыл разведчик Төңүлү быраабатыгар тохтоон иттэн ааһарга быһаарынан, көтөн түспүттэр. Ол бириэмэђэ ађыс киһилээх Савва Самныасап диэн Уус Маайа киһитэ хамандыырдаах /…/ Алађартан киирэ сылдьар үрүңнэри кытары ыы муннуларынан анньыһа түспүттэр. Аннараа дьон икки эрэ киһини билиэн тутаары куттаан үрдүлэринэн ытыалаабыттар. Разведчик кыһыллар онтон дьулайбакка утары ытыалаһан, түннүгүнэн гранаталары бырађаттаан үрүңнэртэн икки киһилэрин чэпчэкитик бааһырдыбыттар, онтон туох да тахсыа суођун өйдөөннөр үрүңнэр Алађардарыгар төннүбүттэр. Бу түбэлтэ кэнниттэн куораттан 20 байыастаах, биир ручной пулемёттаах дьођус этэрээт кыһылларга көмөђө кэлбит. Ревкомовецтар нэһилиэнньэни кытары сибээһи үчүгэйдик олохтообуттара, ол түмүгэр өстөөх туох былааннаађа, ханна кэлбитэ-барбыта биллэ олорбута. Кыһыллар 206-с Петроградскай полк взводун байыастара саха балађаныгар уонна пансион дьиэтигэр олороллоро. Кыргыһыы буолар түүнүгэр Чурапчы диэкиттэн Дьокуускайы кытта сибээһи олохтуур отучча киһилээх, биир пулеметтаах телрота (телеграфно-строительная рота) кэлэн, оччолорго тоң турбут оскуолађа хоно сыталлара. Тоң турбут дьиэ тымныыта бэрт буолан, кыайан утуйбакка оһођу тула иттэ олорбуттар. Онон кыһыллар холбоон-илбээн 67 буолбуттар. Үрүңнэр олунньу 21 күнүгэр сарсыарда 4 чаас сађана Сэгэлэй илин баһыгар тыађа тохтообуттар, кыратык тыын ыла түһэн баран сорохтор сатыы, сорохтор хайыһарынан күөлү иһинэн сыыр анныгар кэлэн икки аңыы хайдыбыттар. Бастакы бөлөхтөрө 70 киһи, барыта сахалар, сођуруу сыырынан тахсаннар билиңңи эргэ икки этээстээх оскуола оннунан киирбиттэр. Сүрүн күүстэрэ 180 киһи Хаба Алааһынан киирэннэр, сыыр быарынан кэрийэ кэлэн, кыһыллар аттара аһыы турар далларынан, кыбыылаах отторунан хаххаланан киирбиттэр. Балађаңңа ыкса кэлбиттэрин эрэ кэннэ кыһыллар балађан үрдүгэр турар харабыллара билэн түрүбүөгэни биллэриэх курдук буолан эрдэђинэ ытан түһэрбиттэр. Бырааба уонна пансион дьиэлэрин аттыгар турар харабыллары эмиэ ытыалаан өлөртөөбүттэр. Оскуола дьиэтигэр кыһыллар хоно сыталларын билбэтэхтэр, олор үрүңнэр кэннилэриттэн буолан уоту аспытынан барбыттар. Балађан иһинээђилэр саа тыаһыттан уһуктан утары ытыаласпыттар, хамандыырдара Попов өлөрдүү бааһырбыт, кинини солбуйбут Дюпин эмиэ сотору охтубут. Үгүстэри балађантан ойон тахсан истэхтэринэ ампаар муннугар сөрүөстэн туран эбэңки булчута биирдии-биирдии ытыалаан өлөртөөбут. Лука Николаевич Фадеев, остуорас Павел Эверстовка ааны астаран баран, өлбүт дьон быыһынан сыыллан тахсан, ыта турар киһиэхэ, ампаары эргийэ үөмэн тиийэн, ытан түһэрбит. Ол эрэ кэнниттэн балађантан кыһыллар сулбурута ойон тахсаннар гранаталарынан тамнаталаабыттар, балбаађынан бөђөргөтүммүт хаххаларыгар тиийэн, үрүңнэр көрбөккө хаалбыт, балбаах бөђөргөтүнүүлэрин быыһыгар турар пулеметтарынан уоту харса суох аспытынан барбыттар. Үгүс сахалар, пулемет тыаһын истээт, куотан Хаба Алааһыгар түспүттэр. Кыһыллар үс пулемёттарыттан «Льюис» диэн английскай тииптээх биир пулемёт эрэ үлэлээбит, иккитэ үрүңнэр буулдьларыттан эмсэђэлээн алдьаммыттар. Ол курдук, үс чаас кэриңэ ытыаласпыттарын кэннэ, үрүңнэр чугуйарга күһэллибиттэр. Кинилэртэн 16 киһилэрэ өлбүт, ол иһигэр 3 офицертан биирдэрэ - Попов диэн полковник. 14 винтовканы, 25 гранатаны, элбэх ботуруону хаалларбыттар, биир киһилэрэ билиэн түбэспит. 40-ча киьилэрэ бааһырбытын илдьэ барбыттар. /…/ Бу кыргыһыы кэнниттэн куораттан Нарушевич диэн латыш киһитэ хамандыырдаах икки чэпчэки пулемёттаах 50 байыастаах этэрээт кэлбитэ. Сотору өссө эбии 70-тан тахса байыастаах үс пулемёттаах Знаменскай телрота кэлэн 1923 с. кулун тутарга диэри олорбута. Кыһылларга эбии күүс кэлбит сурађын истэн, Ракитин генерал аны манна эргиллибэтэђэ./…/ Бүтэһигэр Курашов этэрээтэ Варгасов уонна Худояров этэрээттэрин үлтүрүппүтүн истэн, Пепеляев туруорбут сорудађын биири да толорбокко эрэ Охотскайга төттөрү куоппут. /…/ Төңүлүтээђи кыайыыны, кыһыл сэриилэр Саха сиринээђи штабтарын начальнига Козлов олус үрдүктүк сыаналаабыта, бу кыргыһыыны үрүң генераллар кыайтарыылара сађаланыытын быһыытынан бэлиэтээбитэ. Ол иһин хорсун быһыыны көрдөрбүт буойуннары Кыһыл Знамя ордеңңа түһэрэр испиэһэги оңорорго сорудахтаабыта.

Өссө маны көр

Ракитин генерал

Туһаныллыбыт сирдэр

И.Н.Тарабукин «Хотун Төңүлү тула». Дьокуускай. Сайдам. 2007 с.