Төҥүлү Эбэ
Төҥүлү Эбэ
Төҥүлү эбэ хотун киэҥ киэлитэ, кэрэ көстүүтэ саха киһитин санаатын тутар, дууһатын манньытар, сүргэтин көтөҕөр.Сахалыы сэмэй сиэринэн, саҥа көрөр киһиэхэ дьиҥ киэбинэн киэптээн, улаханынан улуутуйан эмискэ нэлэһийэ туспэккэ күөнэх балык оонньуур, эмис собо сэмсиир күлүмүрдэс көмүс мөһүүрэ күөнүн, даллан куоҕас хахаарар, анды үөрэ лаһыгырыыр далай дириҥ уутун, үөр туруйа лоҥкунуур тумаралаах толооннорун, хаас көтөр ханыылаһар алыҥахтаах алыыларын, хороҕор муостаах хороһор, сылгы үөрэ сырсар, аллаах ат атаҕын буойар ача күөх от аралыйа үүнэр нэлэмэн киэҥ кырдалларын тумулларын кэннигэр саһыара сытан умсугутардыы биирдии-биирдии сыыйа арыйан көрдөрөр. Манна Улуу тумул, Хоой тумула, Кулуба тоҕойо, Илбис тумула, Кыргыс тумула, Оҕо Уҥуохтаах, Кэрэмэн, Кэрэхтээх тумул, Кэриэстээх, Маҥан Кэрэх, Оспуос тумуһа, Дьөгүөр Тумуһа, Сүрэх Тыа, Хандьаҕай, Таҥара дьиэтин тумуһа, Куттаабыт Кырсаан тумуһа, Чочуобуна тумуһа онтон да атын уонунан ааҕыллар тумуллар Эбэ тула өттүттэн бары тус-туспа, хас биирдии бэйэлэрин эрэ хатыламмат ураты кэрэ көстүүлэринэн күөнтээн үтэн киирэллэр.
Эбэ илин өттүгэр Солообут үрэх түһэр.Бу үрэх быһа холуйан алта уонча биэрэстэ уһуннаах, Чурапчы улууһун ыпсыытыттан саҕаланар. 18-с үйэ саҕаланыытыгар Охотскайга баран иһэр айанньыттар бэлиэтээһиннэринэн Төҥүлү эбэ сыырын быарынан толору биир кэлим улахан уулаах күөл эбитэ үһү.
Эбэ уута муҥутаан турдаҕына, сүүһүнэн ааҕыллар муҥха түһэриллэр туоналааҕын уонна ол туоналар бары тус-туспа ааттаахтарын туһунан кырдьаҕастар бигэргэтэн кэпсииллэр. Биир тэҥҥэ 35-45 муҥханан түһэллэрэ, муҥутаан биир муҥхаттан 12-13 тонна собону хостууллара эбитэ үһү.
Сэгэлэй, Арђаа (Хоту) Эбэ туоналара, биллэринэн: Кытах, Абалаах, Куттаабыт, Попов Уңуођун анна, Салаа Тиит анна, Уулусса анна, Баһылай анна, Батаап Умуһађа, Батаап Эмэһэтэ, Титиик анна, Титирик Уута, Тэтиң Уута, Үөс Көлүйэ, Хомус тумса, Быччыыктаах, Ампаар Атах, Харчылаах, Маппый Уңуођун анна, Сылгыһыт, Тураң Күөл, Дыргыл, Үрдүк Аартык анна, Тиэрбэс, Хаптађас Уута, Остуолба Уута, Улахан Араңас, Аччыгый Араңас, Бэрис Умуһађа, Кэриэс Уута, Ођо уңуохтаах, Кыйаар Умуһађа, Эрбэһин Уута.
Нал (Сођуруу Эбэ) туоналара: Төңүргэс Уута, Кумах Суол, Абааһы Куттуур, Сайылык анна, Маңан Кэрэх солооһуна, Сиңнибит, Уу Түгэх, Улахан Далкы, Аччыгый Далкы, Сүрэх Тыа, Дьөгүөс Тумса, Өтөх анна, Дүлүңнээх, Эргэлээх, Улахан Хайах Хостообут, Аччыгый Хайах Хостообут, Кыбыы анна, Саах Күөл, Хочой ойбоно.
Биллиилээх чинчийээччи А.С. Порядин бэлиэтээбитинэн 19-с үйэ бастакы аңаарыттан уһун сыллаах курааннар түһэннэр күөл уута быста уолбута эбитэ үһү. Оччолорго арђаа Түгэх сайылыктан, илин Сиэллээх Тииккэ дылы көстөн ордуктаах сиргэ дылы ат сүүрдэллэр эбит.
1862 сылтан сађалаан өң дьыллар буолбуттар. 1885 сыллаахха элбэх уу кэлэн Эбэ уута урукку хаатыгар түспүт.
Төңүлү эбэђэ үс нэһилиэк сирэ быысаһара: арђаа баһыгар, куулатыгар Күөллэрики, Бэрдьигэстээх арђаа, сођуруу алаастарын эргин олохтоох Доллу нэһилиэгэ сурукка 1710 сыллаахтан киирбитэ. Араҥас Доллуттан 1879 сыллаахха арахсан Эбэ халдьаайытыгар, Сэгэлэйгэ хоту алаастарга, Балыктаахха уонна ол тулатыгар сирдээх туспа нэһилиэк буолбута. Дьабыыл нэһилиэгэ сурукка 1770 сыллаахха киирбит, Сэгэлэй, Нал илин баһыттан сађалаан Сылаңңа тиийэ сирдээђэ.
Туһаныллыбыт сирдэр
уларытИ.Н. Тарабукин “Хотун Төҥүлү тула”, Дьокуускай, «Сайдам», 2007 с.