Уол оҕолору үөрэтии

Билигин биhиэхэ үлэбитигэр-хамнаспытыгар ырыынак ыарахан сыhыа­на ыган тиийэн кэлбитигэр эрчимнээхтик, кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр эр дьоммут, аҕыйахтара биллэн таҕыста. Yгүс эр дьоммут элээмэ­лэрэ: “Yлэтэ суох буоллубут”,- дии-дии хата таах хаамса сылдьаллар уонна өссө ийэлэрин эбэтэр аҕаларын пиэнсийэлэрин туомугар кыттыhаннар айахтарын ииттинэллэр, онтон бэйэлэрэ тугу эмэни булбутта­рын сыыhын бука барытын арыгылаан, хаартылаан эбэтэр ону-маны, улахан туһата суоҕу атыылаһан ыһан-тоҕон суох оҥорон кэбиhэллэрэ элбээтэ.

Маннык балаhыанньа бүтүн Россия үрдүнэн барытыгар тарҕаныытын, бу дьон өйдөрүгэр-санааларыгар “Дьадаҥылар, эриэн тараhалаах­тар”, - психологиялара өтөн киирбитинэн быhаарыахха сөп. Бу дьадаҥы дьон психологияларын Улуу Октябрьскай революция кыайыытын кэн­ниттэн В.И.Ленин салайар былааhын көмөтүнэн быстар дьадаҥылар уонна оро­буочайдар, бары Россия дьонугар барыларыгар, кэнники 74 сыл ус­тата киэҥник тарҕаппыттарын түмүгүн билигин билэн сылдьабыт.

Бу үөскээбит уустук балаhыанньаны төрдүттэн көннөрөр сыалтан эдэр көлүөнэни, ордук уол оҕолору үөрэтиигэ ураты болҕомтону уурдахха эрэ табыллар буолла. Уолаттары үөрэтии кыргыттартан бу­катын туспа көрүҥнээхтик ыытыллара уонна кинилэр айылҕаттан ура­тыларын учуоттуура табыллар. Ити уратыларын уолаттар төрөппүттэрэ үчүгэйдик үөрэтэн уонна билэн, чахчы кыахтаах эр киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн кыһаналлара эрэ туһалыан сөп. Уолаттар кыргыттартан уратылара маннык бэлиэлэринэн биллэллэр:

1. Ону-маны, ордук саҥаны, биллибэти билэ-көрө, боруобалыы охсууга уолаттар ордук тиэтэйэллэр. Уол оҕо, бу биллэр уратыта кыра эрдэҕинэ араас оон­ньуурдары, иhигэр туох баарын көрө охсоору, көтүрэн ыhа охсоруттан көстөр, онтон улаатан истэҕинэ туох саҥаны билбитин-көрбүтүн бэйэтэ оҥо­рон көрөн боруобалаан иһэриттэн араарыллан биллэр.

2. Сүүрүү-көтүү, арааhынайдаан хамсаныы уол оҕо айылҕаттан ана­ла. Доруобай уол оҕолор кыахтара баарынан хамсана, сүүрэ-көтө сылдьаллара бэйэлэригэр туhаны эрэ аҕалар. Араас үлэ уонна үөрэх, сүүрэр-көтөр оонньуулары кытта хардары-таары дьүөрэлэстэҕинэ эрэ уолат­тарга интэриэhи үөскэтэр.

3. Уол оҕону үөрэтиигэ учуутал аптарытыата, киһилии майгына ураты суолтаны ылар. Уолаттар бэйэлэрин көрдөбүллэригэр уонна тэҥнээн көрүүлэригэр сөп түбэспэт дьон ханнык да үөрэхтэрин аанньа ахтан сүгүн ылымматтар. Бу уолат­тар бэйэлэрин үөрэтэр учууталларыгар туруорар сүрүн көрдөбүллэрэ уонна кыыс оҕолортон биллэр уратылара буолар.

Төрөппүттэрэ эбэтэр учууталлара уолаттар көрдөбүллэригэр кыайан толору эппиэттээбэт, билиэхтэрин - көрүөхтэрин баҕаларын кыайан хааччыйбатахтарына, оҕолоро атын, туспа дьонтон бэйэлэрэ ин­тэриэһиргээбит үөрэхтэрин түргэнник ылыналлар. Куорат сиргэ маннык үөрэҕи уулусса “аптарытыаттарыттан” уолаттар ылыналлара ураты түргэнэ биллэр.

Уолаттар ордук бэйэлэрэ туох эмэ өттүнэн баhыттарар, күүстээх-уох­таах дьону холобур оҥостоллор уонна кинилэр курдук буолаары, кыра эрдэхтэриттэн үтүктэ сатыыллар. Үөрэтэр учууталлара бэйэлэ­рэ итинник, иитээччилэрин баһыйдахтарына, сабырыйдахтарына эрэ, уолаттар бэйэлэрэ улаханнык баҕаран туран, кинилэри үтүктэннэр, бары кыахтарын ууран кыhанан үөрэнэллэр. Маны дириҥэ­тэн быhаардахпытына, уол оҕолору дьиҥнээх аҕа баhылык буолбут эр дьон эрэ үөрэтэллэрэ туһалааҕын учуоттааһын эрэйиллэр.

Элбэх бииргэ төрөөбүт уолаттартан убайдара баhылыыр-көhүлүүр, салайар өйгө - санааҕа олох кыра эрдэҕиттэн үөрэнэр. Киниэхэ кыра бырааттарын иhин эппиэтинэстээх буолуу, кинилэри көрүү-харайыы уонна көмүскээhин өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн үөскээн баран, улаатан истэҕинэ күүhүрэн иhэр. Уол оҕону үөрэтиигэ үтүгүн­нэрэн, бэйэни батыhыннаран үөрэтии улахан оруолу ылар. Атын тылы­нан үөрэх уонна кинигэни ааҕан үөрэнии дөбөҥнүк, ол аата уол оҕо боруобалаан көрө илигинэ өйүгэр соччо түспэт. Манна сахалар үөрэ­тиигэ аналлаах: “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр”,- диэн этиилэрэ ураты суолтаны ылыан сөп.

Уолаттары бэйэни үтүгүннэрэн үөрэтэргэ бары учууталларга эбии көрдөбүллэр ирдэнэллэр. Кини­лэр аҥардас үөрэҕи билиилэринэн эрэ муҥурдаммакка, өссө тус бэйэ­лэрин олохторугар оҥорбут ситиhиилэрэ эмиэ учуоттаналлара ордук. Бу аата, уолаттар учууталы бэйэтин көрөн, кинини батыhан үөрэнэл­лэрин ситиhии буолар. Маннык үөрэтии атын туга да суох, соҕотох учуутал бэйэтин киhилии хаачыстыбаларын үөрэтэр оҕолоругар, холо­бур буолан иҥэрэ сылдьарыгар олоҕурар.

Олох сайдыытын таhыма билиҥҥи кэмҥэ ураты түргэтээн иhэр. Биhиги өбүгэлэрбит оҕуhу уонна аты көлүнэн үгүс үйэлэргэ олорбут эбит буоллахтарына, биhиги көлүөнэ дьон биир киhи үйэ­тин аҥарыгар, велосипедтан саҕалаан оннооҕор ракетанан айанныырга тиийэ сайынныбыт. Өссө биhигиттэн кэлиҥҥи көлүөнэ дьоно кэлэр үйэҕэ туох техниканан айанныылларын билиҥҥи фантазияhыттар эрэ би­лиэх курдуктар. Итинник олох түргэнник сайдыыта былыргы сахаларга киэҥник тарҕаммыт: “Кырдьаҕаhы хааhахха сүгэ сылдьан үөрэн”, - диэн өйдөбүлү, билиҥҥи олох көрдөбүлүгэр биир өттүнэн кыайан эппиэттээбэт буолбутун көрдөрөр. Бу быһаарыы кыайан сөп түбэспэт өрүтүнэн үлэ-хамнас буолар. Сахалар кырдьаҕас үлэһиттэрэ кэнники кэмҥэ аҥар­дастыы тыа хаһаайыстыбатынан эрэ дьарыктаммыттара, атынан уонна оҕуһунан айанныы үөрэммиттэрэ республикаҕа сайдан иһэр промышленность үлэлэригэр эдэр дьон кыт­тыһалларыгар көмөлөрө туһалаабат буоларыгар тириэрдэр.

Үүнэн-сайдан иhэр эдэр киhи оскуола үөрэҕин бүтэрэригэр холбуу дьиэ кэргэн олоҕун үөрэҕин эмиэ баhылыырын кыра эрдэҕиттэн үөрэтэн ситистэххэ, кини бу кэмтэн салгыы төрөппүттэрэ эбиискэ үөрэтэл­лэригэр аны кыһаммат буолар. Маннык быһаарыы, билиҥҥи олох сай­дыыта олус түргэтээн иһэрин, аныгы оҕо өйө-санаата төрөппүттэри­нээҕэр өссө түргэнник сайыннаҕына эрэ, ону ситиһэр кыахтанарыгар олоҕурар.

Аҕа диэн тыл төрөппүт аҕаны биллэрэрин таһынан, олоххо, үлэҕэ элбэх уопуттааҕы, аҕа саастааҕы биллэрэр суолтата уол оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ордук туһалыыр. Уол оҕону аҕата илдьэ сылдьан, батыһыннаран, үтүгүннэрэн үөрэттэҕинэ оҕото туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах буола улаатар кыахтанар, олох үөрэҕин быдан түргэнник, туһалаахтык, хаачыстыбалаахтык баһылыыр. Олоххо саамай суолталааҕынан тулуурдаах, өһөс буолууга үөрэнии буоларын “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэлиэтээбиттэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Тымныыга халыҥ таҥастаах оҕону таһырдьа илдьэ сылдьыы элбэх уопуту, бэйэ билиитэ-көрүүтэ элбэҕин эрэйэр. Манна кырдьаҕастар уопуттарын кытаанахтык тутуһуу оҕо доруобуйата мөлтөөбөтүн ситиһэр кыахтаах. “Тымныыга тиритэр куһаҕан” диэн этиини оҕону илдьэ сылдьар киһи хайаан да тутуһара ирдэнэр.

Оҕо сүрэҕэ түргэнник тэбэринэн улахан киһитээҕэр тоҥуйа суоҕун аныгы төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Ол иһин оҕо улахан киһитээҕэр арыыйда тоҥумтуота суох. Улахан тымныы түһэ илигинэ түүлээх таҥаһы үллэччи таҥыннаран, сирэйин-хараҕын халыҥ саал былаатынан тууйа баайан баран илиититтэн сиэтэн аны бэйэлэрин, улахан киһини кытта тэҥҥэ хаамтарар төрөппүттэр олус улахан алҕаһы оҥороллорун билбэттэр. Саамай хомолтолооҕо, бу кэмҥэ бэйэлэрэ чараас куурканан уонна баайыы бэргэһэнэн сылдьаллар эрээри, оҕолорун кыһыҥҥылыы үллэччи таҥыннаран баран түргэнник хаамтаран тиритиннэрэн кэбиһэллэр.

Тымныыга тириппит оҕо ханна эрэ тиийэн автобус кэтэһэн дуу, хайаан дуу тохтоотоҕуна, тура түстэҕинэ этэ-сиинэ арылларыттан сотору тоҥор, тымныйан ыалдьыбыта эрэ баар буолар. Тириппит оҕону этин-сиинин куурдан, таҥаһын уларыта охсон биэриини аныгы ийэлэр дьиэлэригэр да оҥоро охсубаттар.

Уһуннук таһырдьа сылдьыыга оҕо тоҥмута билиннэҕинэ элбэхтик хааман, сүүрэ түһэн биэрдэҕинэ ирэн, тоҥмута ааһар. Арай бу сүүрэр кэмигэр аһара баран тириппэтин аҕата, урут бэйэтэ тиритэн, тоҥмутун ириэриммит киһи билэн, көрө-истэ сырыттаҕына, кэмигэр тохтоттоҕуна табыллар.

Ханнык баҕарар үөрэх хатыланнаҕына эрэ табыллар, өйгө-санааҕа иҥэр. Оҕо ийэтэ дуу, эбэтэ дуу эппитин атын ким эрэ, аҕата дуу хатылаан, чинэтэн биэрдэҕинэ, бу этиилэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан халбаҥнаабат чахчынан ылыныллар уонна соннук толоруллар кыахтанар.

Оҕо хаһан баҕарар төрөппүтүн кытта бииргэ сылдьар баҕалаах. Бу үчүгэй баҕа санаабыт аһара баран сайыһыыга кубулуйан хаалыыта куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Куһаҕан оҕо сайыһар, ытыыр буоллаҕына үчүгэй оҕо сайыспат, ытаабат. “Оҕом үчүгэй оҕо буол, ытаама” диэн этэн үөрэтии оҕо ытыырын, сайыһарын аҕыйатар. Кыра оҕо мээнэ ытаабат, туга эрэ улаханнык табыллыбатаҕына ытыыр.

“Үчүгэй оҕо куһаҕаны оҥорбот” диэн этэн үөрэтии оҕо куһаҕаны аан бастаан арааран билэрин ирдиир. Ол аата “Бу куһаҕан” диэни оҕо улаатан иһэн чуолкайдык арааран биллэҕинэ, бу быһыыны оҥорбото үөскүүр. Куһаҕан быһыыны оҥорбот оҕо үчүгэй оҕо буоларын билэ үөрэнэр, үчүгэй буолууга дьулуһара үөскүүр.

Үчүгэй оҕо хайҕанар, кыратык да манньа ыллаҕына үчүгэй буолууга дьулуура, үчүгэй баҕа санаата үөскээн улаатар. Оҕо аҕатын кытта барсыан баҕардаҕына, аҕата үчүгэй оҕону, ытаабат, бэрээдэктээх оҕону бэйэтин кытта илдьэ бардаҕына, оҕо үчүгэй буолууга дьулуурун үөскэтэр. Аҕа диэн тыл ураты туһалаах суолтатынан сааһынан аҕаны уонна элбэх уопуттааҕы бэлиэтиирэ буолар. Ол иһин оҕолор аҕаны батыһан, үтүктэн үөрэнэр кыахтара улаатар.

Уол оҕолору үөрэтиигэ эр дьон бэйэлэрэ турунан туран ылсыспатахтарына, ханнык да улахан ситиһии тахсыа суох курдук. Уолаттар кыра эрдэхтэриттэн аҕаларын үтүктэн, аҕаларыттан үөрэнэн, киниттэн холобур ылан улааталлара быстан хаалыа суоҕа этэ. Аҕалар кимиэхэ да сэлээннээбэк­кэ уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн батыһыннара сылдьан дьаныардаахтык бэйэлэрэ тугу са­тыылларыгар барытыгар үтүгүннэрэн үөрэттэхтэринэ бэйэлэрин курдук өйү-санааны иҥэрэллэр. Оччоҕо эрэ дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруола лаппа улаатара ситиһиллэр.

Аҕалар үлэлээн-хамнаан дьиҥнээх хаһаайын буоллахтарына, бэйэлэрэ даҕаны оҕолорун иитиитигэр баһылыыр, сүрүннүүр оруолу ылар кыахтанан иһиэхтэрэ. (1,54).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 102 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үөрэх.