Урааҥхай сирэ (Уриаҥхай кыраайа)

Урааҥхай сирэ, Уриаҥхай кыраайа (тыв.: Таңды Урянхай; былыргы кыт.: 唐努烏梁海, 唐努乌梁海, пиньинь: Tángnǔ Wūliánghǎi; нууч.: Урянхайский край) — 1914–1921 сылларга Тыва аата. Тыва 1912 сылга диэри Кытай сиригэр киирсэр уонна "Танну-Урянхай" дэнэр этэ.

"Урянх" диэн өйдөбүл моҕол төрүттээх. Нууччалар XVII–XX үйэҕэ тывалары урянхайцы, урянхи диэн ааттыыр этилэр^[1].

Нууччалар Урааҥхай сиригэр 1870-с сыллартан олохсуйан саҕалыыллар уонна 1909 с. номнуо 9 тыһ. нуучча бааһынайа көһөн олорор этэ^[2].

1912 с. Кытайга буолбут Синхай өрөбөлүүссүйэтин кэннэ тыва тойотторо (Комбу-Доржу, Чамзы Хамбы-лама диэн амбын-нойоннор, Даа-хошуун нойоно Буйан-Бадыргы уонна да атыттар) ыраахтааҕы салалтатыттан Тываны Арассыыйа импиэрийэтин харыстабылыгар (протекторат) ылалларын көрдөһөллөр.

Арассыыйа 1914 с. муус устар 4 (17) күнүгэр Урааҥхай сирин 5 улууһун (хошуунун) бэйэтин састаабыгар кииллэрэр^[3]. Саҥа киирбит сир Енисей губерниятыгар холбоспут, ол эрээри политическэй уонна дипломатическэй салалта Иркутскай генерал-губернаторга бэриллибитэ. Тас көрүҥүнэн уопсай салалтаны амбын-нойон тутан олорбут, ол эрээри дьиҥнээх былаас Урааҥхай сиригэр баар нуучча хамыһаарыгар уонна көс салалтатын үлэһитэгэр баар этилэр. Кинилэр олорор сирдэрэ 1914 с. тутуллубут Белоцарскай этэ^[2]. Ол саҕана Урааҥхай сирин олохтоохторун ахсаана 73 тыһ. киһи кэриҥэ этэ^[1].

Урааҥхай сирэ 7 улууска (хошууҥҥа) арахсар: Бейсэ, Даа, Маады, Оюннар, Салчак, Тожу уонна Чооду.

1921 с. Урааҥхай сиригэр Танну-Тува Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ, онтон 1926 с. Тува Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ дэнэр буолбута.

1944 с. Тува Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ РСФСР иһигэр киирэр уонна автономнай уобаласка кубулуйар. 1961 сыл Тыва статуһа улаатан Тува АССР диэн буолар. 1992 с. Тува Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллэр уонна 1993 с. аата уларыйан Тыва Өрөспүүбүлүкэтэ дэнэр.

Эбии көр

Быһаарыылар

Литература

Кузьмин Ю.В. Урянхай в системе русско-монголо-китайских отношений. Иркутск, изд-во ИГУ, 2000. — 66 с.

[autogenerated2-1] 1,0 ^1,1 Урянхайский край // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009)

[autogenerated1-2] 2,0 ^2,1 Статья в Мегаэнциклопедии Кирилла и Мефодия

[3] Бондаренко Т. А. К 95-летию Белоцарска — Урянхайска — Красного — Кызыла

[1]

[2]

[3]