Урутаан үөрэтии

Биһиги былыргы дьон кыра оҕолорун көрүүгэ-истиигэ тоҕо олус сэрэхтээх­тик сыһыаннаһалларын, “Тарбахтаахха таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө” төрөппүттэр бэйэлэрэ эрэ иитэллэрин быһааран көрбөккө сылдьабыт. Kыра оҕону үөрэ­тиигэ биир алҕас этиллибит тыл ураты улахан суолталанан тахсарын биир холобуру аҕалан дакаастыахпыт.

Суоппардыы сылдьан ыалга эбиэт буһарын кэтэһэ таарыйа саҥардыы тылланан эрэр кыра уолу кытта билсистим. Оонньоон муннун баттыы-баттыы “пиип-пиип” диэбиппэр олус сөбүлээн, кэлэ-кэлэ муннун тоһуйан биэрэр буолла.

Дьиэлээхтэр оҕолорун үөрэтэллэрэ олус хойутаан иһэр быһыылаах. “Бу кулгаах”,- диэн баран тардыалаабыппар кулҕааҕа баарын дьэ билэн, үөрэнэ оҕуста. Кулгааҕын тарда-тарда “Бу кулгаах” диир буолла. Урут үөрэммэтэх буолан, үтүктэн иһэрэ түргэниттэн мин дьиибэ­лэниэх санаам киирдэ. Оонньуу курдук илиититтэн ылан тардыалаан баран “Бу атах” диэн ааттаан кэбистим. “Доо, атаххын аҕал эрэ”,- диэ­тэхпинэ, үөрэ-үөрэ илиитин биэрэн иһэр буолла. Биһиги кэпсэтэр көрбүтүн дьиэлээхтэр көр-күлүү курдук истэ сырыттылар.

Ол эрээри чэйдээн бүтүүгэ оҕо ийэтэ “атах” диэни сөбүлээбэккэ, көннөрөн “илии, диэ”,- диэн хаста да этэн көрө сырытта. Онтуката баара хата оҕото илиитин былдьаан ылыахтарыттан харыстыыр курдук хам тутан баран: “Атах, атах”,- дии-дии куота сүүрэ сылдьар буолла. Оонньуу курдук санаан сыыһа этэн кэбиспиппиттэн мин ордук хомойдум эрээри, бардахпыт дии.

Оҕо ханнык баҕарар саҥаны билиитин бэйэтин итэҕэйэр дьонуттан уруттаан ылан иһэрэ ордугун бу холобур дакаастыыр. Аан маҥнай билбит билиитэ-көрүүтэ оҕо өйүгэр-санаатыгар айыыны, урут билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолан олус күүскэ иҥэн, хатанан, үгэскэ кубулуйан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Бу быһаарыыны аныгы үөрэхтээхтэр киһи тугу саҥаны, уратыны билбитэ нейроннар саҥа холбоһуктарын үөскэтэр диэн этэн дакаастыыллар.

Аан маҥнай хаҥас илиитинэн ньуосканы тута үөрэм­мит оҕону уҥа илиитинэн туттарыгар көннөрөн үөрэтии лаппа уустугуран тахсар. Ону көннөрүүгэ олус уһуннук дьаныһан туран дьарыктаннахха, саҥа үгэс үөскээн, олохсуйан иҥнэҕинэ эрэ кыаллар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтиигэ сэрэхтээх уонна эрдэлээн, билиэн-көрүөн баҕата саҥа киирэн истэҕинэ үөрэтэн биэрэн иһии туһалаах. Саҥа туһалаах үгэһи эрдэттэн үөрэтэн биэрдэххэ салгыы оҥорор быһыылары ол үгэскэ тэҥнээн иһэринэн үчүгэйи оҥороро элбиир.

Эрдэлээн үөрэтии хойутаан хааллаҕына оҕо бэйэтэ ону-маны булан, саҥаны айан оҥорбута сыыһа, куһаҕан буолан хаалбытын  кэнниттэн көннөрөн үөрэтии уустуктары үөскэтэр. Оҕо аан маҥнай оҥорбута, туппута өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ иҥэринэн, үгэһи быһаччы үөскэтэринэн, бу быһыытын уларытарыгар күһэйии эрэ, урукку өйдөбүллэрин умуннаҕына, уларыттаҕына, саҥа үгэһи иҥэриннэҕинэ эрэ ситиһиллэр.

Үөрэх бу уратытын сахалар “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһоонноро биллэрэр. Оҕо бэйэтэ тугу эмэ саҥаны булан, айыыны оҥоро сатаабыта табыллыбакка хаалан улахан куһаҕаҥҥа кубулуйарын, бу өс хоһооно биллэрэр.

Куһаҕан быһыы үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбытын кэннэ көннөрөн, үчүгэй быһыыга хатылаан үөрэтии күһэйиилэннэҕинэ, ыгыыланнаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтанар. Куһаҕаны оҥоруу хайдах эрэ тохтотулуннаҕына үчүгэй быһыыны оҥорууга үөрэнии табыллар кыахтанар. Ол иһин кыра оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ чыпчархай дьайыыта хаһан да суох буолбат.

Үчүгэй быһыыны оҥорорун көҕүлээн, хайҕаан элбэхтэ оҥорорун хааччыйыы оннук үгэс үөскээһинигэр тириэрдэринэн оҕону иитиигэ элбэхтик туттуллара ордук. Кыра оҕону иитиигэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, үгэс оҥорон ийэ кутун иитэн биэрии, онтон куһаҕан быһыылар үгэс буолан иҥмэттэрин тохтотон ситиһии, үөрэх сөптөөх хайысханан, икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрин хааччыйар.

Куһаҕан майгы үөскээһинэ биир эмэ куһаҕан быһыылары оҥорууттан саҕаланар. Төрөппүт өйүнэн-санаатынан, олоҕун уопутунан оҕото ханнык быһыылары оҥорорун арааран билэн, куһаҕан быһыыны оҥорума диэн тохтотор буоллаҕына эрэ табыллар. Бу быһаарыы “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиинэн дакаастанар. Ол аата оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааран олоҕор туһана үөрэнэрэ төрөппүтүттэн, иитээччититтэн эрэ тутулуктанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн "Тоҕус айыыны оҥорума" диэн үөрэҕи билэрин үөскэтэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарыгар үөрэтэр.

Оҕо тугу талбытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн, үчүгэйин, куһаҕанын араарбакка эрэ оҥоруон баҕата хаһан баҕарар элбэх. Кини санаатыгар субу оҥорор саҥа быһыыта киниэхэ ордук үчүгэй, умсугутар, таттарыылаах, урут оҥорботох быһыыта буоллаҕына, өссө оҥороору тарбачыһыан сөп.

Оҕо оҥоро үөрэммит куһаҕан быһыытын өссө оҥоруон баҕарара баа буолбатах. Ону көннөрөн үчүгэй быһыыга кубулутуу уустук. Ол иһин оҕо субу оҥоро турар куһаҕан быһыыта тохтотуллара эрэ табыллар. Манна тылынан этии, атыҥҥа аралдьытан биэрии кыаттарбатаҕына табыталтан тардыы, сыҕарытыы, мөҕүү, дьаҕырыйыы эҥин туттуллар кыахтаахтар.

Куһаҕан быһыыны оҕо оҥорорун хааччахтааһын, тохтотуу хайаан да наада, куһаҕан үгэстэнэн хааларын суох оҥорор уонна сахалыы “Айыыны оҥорума” диэн киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥорума диэн үөрэтиинэн ситиһиллэр кыахтаах. Айыыны оҥорор, киһи быһыытын аһара барар дьон, атыттартан ордуктарын билинэннэр, бэйэмсэх, аһыныгаһа суох майгылаахтар. “Күн киһитэ көмүскэс, айыы киһитэ аһыныгас” диэн этиигэ көрсүө, сэмэй дьон үөрэхтэрэ, үлэлэрэ эрэ сөп түбэһэллэр.

Кыра оҕону иитии, үөрэтии төрөппүт эбэтэр иитээччи көрүүтүнэн-истиитинэн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоруу диэки хайысхалаахтык баран истэҕинэ, оҕоҕо үчүгэй быһыылары оҥорууга үгэс үөскээтэҕинэ, үчүгэй майгылаах киһи буола улаатар кыахтанар. (1,64).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 102 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үөрэх.