Утумнааһын
Киһи этин-сиинин уратылара удьуордаан оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрин бары билэбит уонна оҕо тас көрүҥэ төрөппүтүгэр маарынныыр буоллар эрэ үөрэбит.
Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыра “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Этэ-сиинэ, тас көрүҥэ маарынныыра ааттанар.
2. Өйө-санаата, хамсаныылары оҥороро маарынныыра буолар.
Сэбиэскэй былаас ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбутуттан билигин өй-санаа оҕолорго хайдах бэриллэрин умнан, хаалларан сылдьабыт.
Өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэрэ утумнааһын диэн ааттанар. Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр өйө-санаата буор кута эрэ буолар, ону тэҥэ, араас туһалаах эбэтэр буортулаах, куһаҕан үөрүйэхтэрэ эмиэ бэриллэн иһэллэр.
Санаа киһи баһын иһигэр эрэ буолбакка таһынан таһымныы сылдьарын аныгы наука быһааран аура диэн ааттыыллар. Бу аура төһө улаханыттан уонна хайдах дьүһүннээҕиттэн өй-санаа дьайыыта төһө күүстээҕэ быһаарыллар.
Өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугар сөп түбэһэн хаһан баҕарар икки өрүттэнэн иһэр уратылаах. Өй-санаа эбиллэн, мунньуллан төһө күүһүрэн, уларыйан иһэрэ саха тылынан этиллэ сылдьар:
- Үөрэх. Өй-санаа саҥа сайдан эрэр таһыма. Үөрэх элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына, оҥорон көрөн боруобаланнаҕына үчүгэйэ, туһалааҕа эбэтэр куһаҕана, буортулааҕа быһаарылларын тэҥэ, билиигэ, онтон үгэскэ кубулуйан хамсаныылары оҥорорго кыттыһыан сөп. Үөрэх билиигэ, умнуллубат буолууга диэри сайдан киһи салгын кутун үөскэтэр.
- Үгэс. Үгэс эмиэ икки өрүттэнэн тахсар. Ол иһин оҕо ийэ кутун иитиигэ улахан сэрэхтээх буолуу эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрэллэр уонна куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотон куһаҕан үгэстэнэн хааларын суох оҥороллор. Умнуллубат турукка тиийбит өй-санаа үгэһи үөскэтиэн сөп. Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа эти-сиини хамсатар кыахтанар. Үгэстэр мунньуллан ийэ куту үөскэтэллэр.
- Үөрүйэх. Өй-санаа үөрүйэх буолууга тиийэ сайыннаҕына эти-сиини бэйэтин киһи санаатын хоту хамсатар кыахтанар. Үөрүйэх буолбут өй-санаа буор кут диэн ааттанар уонна эккэ-сииҥҥэ иҥэн хааларынан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр. Үөрүйэхтэр мунньуллан буор куту үөскэтэллэр. Араас элбэх үөрүйэхтэр майгы уратыларыттан уонна тулууртан үөскүүллэрин иһин төрөппүттэр майгыларын тупсара, тулуурдарын улаатыннара сылдьаллар.
Бытааннык хамсанар, сыылба, нэс дьон хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор куттара ситэ сайдыбатах буолуон сөп. Сайдыыта суох буор куттаах киһи кэлэр көлүөнэлэрэ хамсаныылары оҥорор кыахтара өссө мөлтөөн барыан сөп.
Имигэс, сыыдам хамсаныылары оҥорор киһи буор кута лаппа сайдыылааҕынан ааҕыллыан сөп. Хамсаныы тупсан, сайдан иһиитэ түргэтээн, табыллан иһэрин ситиһиигэ кыах биэрэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик хамсаныыларынан дьарыктаннаҕына буор кутун сайдыыта түргэтээн биэриэн сөп. Оҕо атаҕар туран хаамар буолууну биир сааһыгар ситиһэр кыахтанара хамсаныыларга үөрэнэр кыаҕа, бу кэмтэн саҕаланарын биллэрэр.
Киһи олоҕун сыала диэн баҕа санаатыгар сөптөөх үөрэҕи ылынан баран, ону үгэскэ, ол аата умнуллубат турукка тириэрдэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан үөрүйэххэ кубулутан, буор куту үөскэтинэн олоҕор туһаныыта буолар. Ону тэҥэ, сайдыылаах эккэ-сииҥҥэ үөскээбит буор кут салгыы кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрэ кинилэр сайдыыны, тупсууну ситиһэллэрин түргэтэтиитэ улахан туһаны аҕалар.
Буор кут үлэттэн, эти-сиини табан хамсатыыттан сайдан иһэр. Ол иһин үлэһит, дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах дьон сайдыылаах буор куттаахтар диэн ааҕыллаллар. Кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ уонна кэлэр көлүөнэлэрэ эмиэ сайдыылаах буор куттаах буола төрүүр кыахтаналларын ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар.
Буор кут төрөппүттэриттэн оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ аймахтар, аҕа уустара түргэнник сайдыыны ситиһэллэрин үөскэтэр. Ол иһин ыал буолууга, оҕону төрөтүүгэ сайдыылаах буор куттанарын туһугар төрөппүттэр эрдэттэн, ыал буолуохтарын инниттэн кыһаналлара, кыыс оҕолор кыыстарын харыстыыллара уонна эр киһини, күтүөтү таба талан ылаллара эрэйиллэр.
Майгы араас үөрүйэх буолбут өрүттэрэ утумнааһынынан эмиэ бэриллэн иһэллэрэ биллэр. Кыыһырар, абарар майгы диэн дьоҥҥо былыргы кыыл өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр. Олох араас түгэннэригэр киһиэхэ туохтан эмэ көмүскэнии үөскээн таҕыстаҕына, бу майгы баара эмискэ биллэн кэлиэн сөп.
Сахалар киһилии киһи диэн этиилэрэ киһи майгына өссө тупсубутун, көннөрү киһи майгыныттан ордубутун биллэрэр суолталаах. Аныгы оҕо олоҕун сыалынан улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэн баран, салгыы сайдан киһилии майгыланан киһилии киһи буолууга тиийэрэ ааҕыллар.
Майгы киһиэхэ туһалаах, үөрүйэх буолбут өрүттэрэ холбоһоннор ыча диэни үөскэтэллэр. Ыча кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэринэн ыал буолуу үгэстэригэр күтүөтү таба талан ылыыга туһанылла сылдьар. Ыал буолууга, оҕону төрөтүүгэ атын аҥары таба талан ылыы туһата улаханын таптал диэн тыл үөскээбитэ биллэрэр.
Айылҕа киһини харыстаан араас көмүскэнэр түгэннэргэ эбии күүһү биэрэрин билигин наукаҕа быһааран хааҥҥа адреналин киирэр диэн этэллэр. Бу күүс дьайыытыттан куотан иһэр киһи үрдүк тииккэ ыттан тахсыбытын билбэккэ да хаалыан сөп.
Бу эбиискэ киирэр күүһү сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар уор диэн ааттыыллар. Уор киирэн хааллаҕына киһи уордайар, уордаахха кубулуйан хаалыан сөп. Уоруу диэн куһаҕан быһыы олус былыргы кэмнэртэн баара биллэр. Тугун эрэ уордарбыт киһи кыһыыта-абата киирэрэ уор диэн эбиискэ күүһү быһаарыыга туһалыы сылдьар.
Киһи сайдан, тупсан иһэрин бэлиэтинэн араас куһаҕан майгылара биллэн кэлиилэрин өйүн-санаатын, тулуурун күүһүнэн туһанан көннөрөн, тупсаран иһэрэ буолар. Ол аата куһаҕаны арааран билэн, олору тупсаран үчүгэй оҥордоҕуна олоҕо тупсарын ситиһэр.
Билигин дьоҥҥо киһи буолууну үгүстэр ситиспиттэрин кэнниттэн майгыларын тупсаран, киһилии майгылары үөскэтэллэрэ, киһилии киһи таһымыгар тиийэллэрэ эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Ол аата майгы араас куһаҕан өрүттэрин; өстөһүүнү, өһүөнү, уордайыыны салгыы тупсарыы эрэйиллэрэ өссө да аҕыйыы илик.
Майгы араас куһаҕан өрүттэрэ үөрүйэх буолбуттара оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ эмиэ бэриллэн иһэллэр. Ол иһин сахалар үйэлэрин тухары куһаҕан майгыларын тобохторо баалларын тупсаран биэрэ сылдьаллар уонна куһаҕан майгылаахтары ыал буолуу үгэстэрин туһанан эрдэттэн туораталлар.
Киһи саамай кэбирэх сиринэн өйө-санаата буолар. Өй-санаа киһиттэн көтөн, баран хаалыан сөбө хаһан баҕарар баар. Ону өй көтүүтэ диэн этэллэр. Быстах кэмҥэ көтө сылдьан баран тиийэн кэлиитэ “Өйдөннө”, “Өйө киирдэ” диэн этиллэр.
Өй элбэх ыарыылара эмтэммэт, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр ыарыыларга киирсэллэр. Ол иһин маннык ыарыылардааҕа биллибит киһини ыал буолууга эрдэттэн чугаһаппаттар.
Араас эмтэммэт ыарыылар үөрүйэх буолбут өрүттэрэ оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ эмиэ бэриллэн иһэллэр. Ол иһин сахалар араас ыарыылаахтары ыал буолуу үгэстэрин туһанан туораталлар.
Киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ өйө көтөн туспа барара айыы буолуу диэн ааттанар. Киһи өллөҕүнэ уларыйбат турукка тиийбит ураты, атыттарга маарыннаабат өйө-санаата айыы буолар. Ол иһин айыы диэн тыл тыыннаах киһиэхэ анаан этиллибэт уратылаах. Тыыннаах киһини “Айыы буол” диэн этии өйүҥ көттүҥ диэн өйдөбүллэнэрэ үчүгэйи баҕарыы буолбатах, кырааһыҥҥа тэҥнэнэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы киһитэ буол” диэн алгыы сатыыллара олус улахан сыыһа, тыыннаах дьону өлбүттэри кытта тэҥнээн албыҥҥа киллэрии, өлүүгэ ыҥырыы буолар.
Өй-санаа өлбүт эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылара уурайан, арахсан туспа барыыта, уларыйбат турукка киириитэ уонна өр кэмҥэ сүтэн, симэлийэн хаалбакка эрэ сылдьыыта айыы буолуу диэн өйдөбүлү үөскэтэн, өлбүттэр өйдөрүн-санааларын тыыннаахтартан туспа араарыыны олоххо киллэрбит.
Киһи өйө-санаата, салгын кута көтөн, баран хааларын тулуура уонна туттунар күүһэ эрэ хам тутаннар киһи буолан, киһилии быһыыланан олоҕун олорор кыахтанар. Ол иһин сахалар оҕону иитиигэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун олохторугар туһанан өйүн-санаатын бөҕөргөтө, тулуурун улаатыннара сылдьаллар. (1,92).
Киһи өйүн-санаатын күүһэ сүр диэн ааттанар уонна өсөһүн, тулуурдаах буолуутун, туттунар күүһүн үөскэтэр. Сахалар киһи сүрэ өйүн-санаатын, куттарын холбуу тута сылдьар күүс буоларын билинэннэр тулууру дьарыктыыллар, эрчийэллэр. (2,70).
Сэбиэскэй былаас өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорон уонна дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олоххо киллэрэн утумнааһын диэн аналлаах үөрэх баарын умуннарбыта. Бу үөрэх умнуллан хаалбытынан туһанан дьахталлар хайа эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэттэрэ үксээн араас сүрэҕэ суохтар, бэлэмҥэ сылдьааччылар уонна сатаан хамсаммат ыарыылаахтар аһара элбээтилэр. Араас элбэх эмтэммэт ыарыылаах оҕолорго анаан тэлэбиисэр бары ханаалларынан харчы көрдүүллэрэ ону биллэрэр.
Үлэни кыайбат буолууга уонна ахсааннара аҕыйаан иһиигэ тиийбит омук эстэрэ, симэлийэрэ тиийэн кэлэр. Дьахталлар көҥүллэринэн эргэ барыылара тарҕаныыта, хайа эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэт буолуулара төрүүр оҕолору быста мөлтөтөн омугу эстиигэ тириэрдэрэ итинник дакаастанар.
Киһи сайдыылаах буор кутун уонна үчүгэй үөрүйэхтэрин кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэрэн иһиитэ аҕа уустара, аймахтар сайдан, тупсан иһэллэрин үөскэтэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр. (3,61).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.
3. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.