Уус
Аҕа уустара, аймахтар биир киһиттэн үөскээн, саҕаланан салгыы сайдаллар. Аймахтары төрүттээбит киһи аатынан аҕа ууһун ааттыыллара олус былыргы кэмнэртэн ыла биллэр. Ону тэҥэ, аймахтары тэнитэр, сайыннарар киһи сайдыылаах буор куттаах буоллаҕына эрэ табылларын Кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.
Үлэни-хамнаһы кыайар сайдыылаах буор куттаах эр киһи оҕолоро кини курдук үлэлээн-хамсаан сайдыыны аҕалалларыттан аҕа ууһа элбээн, тэнийэн иһэрэ ситиһиллэр.
Билигин сахаларга Эллэй Боотуртан төрүттээхпит диэн ааттанар дьон элбээн сылдьаллар. Эллэй Боотур туох үлэҕэ барытыгар сатабыллааҕынан, элбэх саҥаны, туһалааҕы оҥорон олоххо киллэрбитинэн, ыһыаҕы ыыппытынан уонна тимир ууһунан аатырар. Омоҕой Баайга аан бастаан үлэҕэ киирэригэр тимири уһааран көрдөрбүтүн туһунан кэпсээҥҥэ киирбит. (1,21).
Саха сиригэр сайдыы, үлэҕэ тупсууну киллэрии, саҥа үлэлэри баһылааһын соҕуруу, сайдыыны ситиспит дойдулартан сыыйа кэлэн испитин соҕурууттан кэлбит диэн ааттанар Эллэй Боотур туһунан кэпсээннэр бигэргэтэллэр.
Уус киһи аймахтар сайдыыларыгар ылар оруолун Эллэй Боотур туһунан кэпсээннэртэн ылан туһанар ордук табыллар. Кини элбэх уолаттара сахалар үгүс улуустарын үөскэппиттэрэ диэн этиилэр сурукка киирбиттэринэн биллэллэр:
- Хатан-Хангылла диэн Хаҥалас улуустарын төрүттэрэ буолбут.
- Намылҕа-Сүүрүк диэн Боотурускай улууһун төрүтэ.
- Маҕан-Хотоҕой диэн Мэҥэ улууһун төрүтэ буолбут.
- Молотой-Орхон диэн Дүпсүн уонна Бороҕон улуустарын төрүтэ.
Бу быһаарыы биир уус киһи аймахтара элбээн тарҕаннахтарына аҕа ууһун таһынан, бүтүн улууһу үөскэтэллэрин биллэрэр. (1,128).
Уус диэн сайдыылаах буор куттаах, араас уустук хамсаныылары табан, сатаан оҥорор кыахтааҕыттан үлэни барытын кыайа-хото үлэлиир киһи ааттанар. Олус былыргы кэмнэргэ уус киһи араас сэрии сэптэрин тупсарар, саҥалыы оҥостунар кыаҕа улаханынан атыттары баһылыыр, салайар кыаҕа улаатан тахсара, ол иһин сахалары уустар салайаллар этэ.
“Сах” таҥаралаах тимир уустара саха омугу үөскэппиттэр. Тимиртэн араас сэрии сэптэрин оҥостор буолуу саха уус киһитэ киэҥ сирдэри баһылыырыгар тириэрдибит. “Уус төрүттээх” диэн этии саха эр киһитин үлэһитин, өйүн-санаатын толору быһаарарын таһынан, уус буолуу сайдыылаах буор куту үөскэтэринэн уонна кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэрин ситистэҕинэ үлэни оҥоруу тупсан иһэригэр тириэрдэрин биллэрэр.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ сайдан иһэр буор кут таһымнарын, ол аата киһи уус буолууну элбэхтик үлэлээн, хамсаныыларын тупсаран сыыйа ситиһэрин маннык быһаарар:
1. Муҥнаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ мээнэ хамсанар, быччыҥнарын санаатын хоту хамсата үөрэтэн буор кутун үөскэтинэр.
2. Муҥкук. Хамсаныылары табан оҥоруу уустугуттан уонна үгүстүк кыаллыбатыттан, табыллыбатыттан оҕо тугу эмэ оҥоро сатыырга кыаҕа кыччааһына муҥкук буоларын үөскэтэр.
3. Дьадаҥы. Киһи хамсаныылары, үлэни оҥорууга баҕа санаата суох буолуута “Сүрэҕэ суох” диэн ааттанар уонна өйө-санаата дьадаҥы буоларыгар тириэрдэр.
4. Үлэһит. Үлэни куруук табатык, сөптөөхтүк оҥоро сылдьар киһи.
5. Дьоҕурдаах. Үлэҕэ тупсарыылары, саҥаны айыылары оҥорон сайдыыны киллэрэр киһи дьоҕурдаах диэн буолар.
6. Сатабыллаах. Үлэни табан, сатаан оҥорбутун туһанан барыһы киллэринэр кыахтаах киһи сатабыллаах диэн ааттанар.
7. Талааннаах. Тугу оҥорбутун барытын атыттар батыһар, үтүктэр киһилэрэ буолан сайдыыны аҕалар кыахтанар.
Тыыннаах эт-сиин хам туттаҕына, уһаатаҕына, кылгаатаҕына, ол хамсааһыҥҥа сөп түбэһэр өй-санаа үөскээн эккэ-сииҥҥэ иҥэн иһэр. Эт-сиин төһө дьарыктанар, эрчиллэр даҕаны оҥорор хамсаныылара табыллан, түргэтээн иһэллэрэ ситиһиллэр. Бу эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өйү-санааны сахалар буор кут диэн ааттаан Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Буор кут диэн киһи араас хамсаныылары оҥороруттан хас биирдии быччыҥар үөскээн, үөрүйэх буолан иһэр өйө-санаата ааттанар. Буор кут үөрүйэх буолууга тиийэ сайдыбытын биллэрэр бэлиэтинэн киһи санаатынан, ол быччыҥын табан хамсатарга үөрэнэрэ буолар. Оҕо буор кута сайдыбытын биллэр бэлиэтинэн кыбыытын кыанарга үөрэммитэ уонна атаҕар туран хаамара ааҕыллар. Ол аата киһи этэ-сиинэ ханнык хамсааһыны, хайдах; түргэнник эбэтэр бытааннык оҥороро барыта буор кутуттан тутулуктанар.
Тустуу араас күрэхтэһиилэрэ киһи күүһүн уонна хамсаныылары түргэнник, сымсатык оҥорор кыаҕын холбуу ылан быһааралларынан күрэхтэһээччи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, буор кута сайдыыны төһө ситиспиттэрин биллэрэр уратылаах. Күүстээх тустууктара суох буолбут нууччалар эр дьонноро мөлтөөһүн кэмигэр киирэн сылдьаллара улахан чемпионнара суоҕуттан биллэр.
Ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһар мусульманнар билигин сайдыыны ситиһэн иһэллэр, ахсааннара биллэрдик эбиллэр уонна күүстээх тустууктара үгүстэр. Россия тустуутун билигин Кавказ уолаттара баһылаан сылдьаллар.
Киһи буор кута хайдаҕын быһаарыыга төрүттэрин, төрөппүттэрин ырытыы, төрүччү үөрэҕин туһаныы уонна олохторугар тугу ситиспиттэрин, оҥорбуттарын быһаарыы туһалыыр. Ол курдук, сайдыылаах буор куттаах киһи дьарыктаннаҕына, эрчилиннэҕинэ төрөппүттэрин баһыйа сайдара быһаарылларыттан ыал буолууга сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыыны сахалар анаан-минээн оҥороллор.
Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Ыал буолуу үгэстэригэр эргэ барарга бэлэмнэнэн энньэтин мунньан бэлэмнээбит кыыс эр дьон, күтүөттэр кэлэн көрөн ыйыттаралларын кэтэһэр. Бу эр дьонтон сайдыылаах буор куттаах киһини төрүппүттэрин көмөлөрүн туһанан талан ылар кыахтанара төрүүр оҕолорун буор куттара эр киһини утумнуурун ситиһиигэ тириэрдэр. Бу талан ылыы дьон олоҕор олус улахан суолталааҕын иһин таба талан ылыыны – таптал диэн ааттаабыттара билигин киэҥник туттулла сылдьар.
Буор кут төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэрэ утумнааһын диэн ааттанар. Эр киһи сиэмэтин кытта холбуу дьахтарга киирсэн иҥэн хаалар. Буор кут өй-санаа буоларынан туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат. Чараас эрэһииҥкэнэн сиэмэни тутуохха сөп, онтон буор куту туох да кыайан туппат. Эргэ барыахтарын иннинэ ханнык эрэ эр дьону кытта сылдьыспыт дьахтары сахалар ойох ылбаттар.
Олоҥхо кэмигэр, былыргы дьыллар быдан мындааларыгар “Сах” таҥаралаах тимир уустара саха омугу үөскэппиттэр. Ол былыргы кэмнэртэн сатабыллаах тимир уустара оҥорор тэриллэрэ дьоҥҥо оҥорор туһалара элбэҕэ саха омук аата-суола киэҥник тарҕанарыгар тириэрдэн сайдыыны ситиһэллэрин үөскэппит.
Мас ууһа диэн араас мастартан кыһан, чочуйан туһалаах тэриллэри оҥорор талааннаах киһи ааттанар. Былыргы кэмнэргэ араас иһиттэр бары кэриэтэ мастан кыһан оҥоруллар эрдэхтэринэ мас уустарын ааттара-суоллара киэҥник тарҕанара.
Араас суол мастан оҥоруллубут тэриллэр билигин да бааллара мас уустара улахан талааннаах эбиттэрин биллэрэр. Мас бэйэтэ уустук матырыйаал буоларынан, туттуллар маһы талан ылыы улахан эрэйдээҕэ быһаарыллар. Олус былыргы дьэрэкээн ойуулаах мас иһиттэр билигин да бүтүн сылдьаллара ону дакаастыыр.
Урукку кэмнэргэ бары тутуулар маһынан оҥоруллар этилэр. Сахалар балаҕан дьиэни хаһан туттунар буолбуттара өссө да биллэ илик. Бу тутуу билигин даҕаны суолтата кыччаабакка эрэ сылдьар. Биир кыанар киһи аһара уһаппакка эрэ туттунан кэбиһэр тутуута буолан туһата аҕыйаабат.
Саха уустара араас киэргэллэри алтантан, үрүҥ, кыһыл көмүстэртэн оҥорон эргэ барар кыргыттары, дьахталлары киэргэтэллэрэ олус былыргы кэмнэртэн сайдыбыт. Эргэ баралларыгар киэргэммит кыргыттар ыраас кыыс буолаллара ааттарыгар –куо диэн тылы эбэн биэриинэн бэлиэтэнэр. Бары киэргэллэригэр Күн таҥара төгүрүк бэлиэтин оҥорон туһаналлара, бу таҥара үөрэҕэ сахаларга киэҥник тарҕаммытын биллэрэр.
Уус киһиэхэ иистэнньэҥнэр эмиэ киирсэллэр. Үлэ бу көрүҥүн дьахталлар баһылаан иһэллэрэ сылаас дьиэҕэ оҥорулларыттан тутулуктаах. Олус былыргы кэмнэргэ таҥнар таҥас барыта илиинэн тигиллэр эрдэҕинэ иистэнии улахан суолтаны ылара, ол иһин бары дьахталлар үчүгэйдик баһылаатахтарына табыллара.
Туой буору мэһийэн араас иһиттэри оҥорууну сахалар олус былыргы кэмнэргэ баһылаабыттар уонна дьахталларга сыҥалаан кэбиһэннэр салгыы сайдаллара хааччахтанан хаалбыт. Бу иһиттэр ордубут тобохторун археологтар хаһан таһааран хаһан, кимнээх оҥорон туһаммыттарын быһаара сатыыллар.
Олоҥхо кэмин саҕана дьахталлар эр дьону кытта сэриилэргэ бииргэ сылдьаларын тимир килиэ куйахтара илин, кэлин кэбиһэр киэргэллэригэр кубулуйан сылдьаллара биллэрэллэр. Бу быһаарыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһар сахалар дьахталлары хаһан да туораппатахтарын, олох ыараханнарыгар бииргэ сылдьалларын дакаастабыла буолар.
Олоҥхолорго ахтыллар дьахтар бухатыырдар эр дьонтон тугунан да хаалсыбакка сэриилэһэллэрэ, араас уустук, эрэйдээх сырыылары кыайаллара кэпсэнэллэр.
“Төрүт-уус ыал” диэн этии сайдыылаах буор куттаах, уус эр киһи тэрийбит ыала элбэх оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, үлэни кыайыыга иитэр, үөрэтэр күүстэнэрин биллэрэр. Төрүт-уус ыалтан аҕа ууһа саҕаланан барар кыахтанар.
Эр киһи сайдыылаах буор кута оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн истэҕинэ, бу аймахтар үлэни кыайар кыахтара салгыы сайдан, тупсан иһэрэ ситиһиллэр.
Улуус диэн тыл улуу уус диэн тыллартан холбонон үөскээбитин ити быһаарыы эмиэ дакаастыыр. Уус киһи аймахтара элбээн, тэнийэн, тарҕанан аҕа ууһун үөскэтэллэр, онтон салгыы сайдан, өссө элбээн улуу уус үөскээн тахсан киэҥ сирдэри баһылыыр кыахтанар.
Саха омуга маҥнайгы тимир уустарыттан үөскээбитин “Сах” таҥара баара биллэрэр. Сахалар төрүттэрэ тимири уһаарааччы, тимир ууһа эбитэ элбэх чахчыларынан дакаастанар. (2,22).
Аймахтар элбээн истэхтэринэ биир сиргэ мустаннар ыһыах тэрийэр кыахтаналлар. Ыһыахха аймахтар бары бииргэ мусталларыттан бэйэ-бэйэлэрин билсиһиилэрэ кэҥиир.
Сахалар ыам ыйын 22 күнүгэр сайыны көрсүүнү, күөххэ үктэниини бэлиэтииллэр. Бу күн сыл бүтүүтүн уонна дьылы туорааһыны биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Ол курдук, күөххэ үктэммит киһи дьылы туораабытынан ааҕыллар.
Сайыҥҥы күн саамай уһуур кэмигэр, бэс ыйын 22 күнүгэр - Күн таҥараҕа аналлаах уонна күһүҥҥү, тымныылар кэлэн истэхтэринэ, балаҕан ыйын 22 күнүгэр тулууру, өһөс санааны улаатыннарарга анаан - Улуу Тойон таҥараҕа аналлаах ыһыахтары тэрийэллэр.
Сахалар былыргы төрүттэрэ уус, үлэһит киһи буолара үһүйээн кэпсээннэртэн биллэрин тэҥэ, үлэни табан үлэлиир дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах буолуу диэн киһи олоҕор ситиһэ сатыыр тутаах сыала буолар.
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Г.В.Ксенофонтов. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.
2. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010, - 100 с.
3. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.