Хамсаныылар
ХАМСАНЫЫЛАР
Күүс диэн эт-сиин хамсаныылары оҥороруттан үөскүүр эньиэргийэ ааттанар уонна сахалыы туруору күүс диэн арааран эмиэ этиллэр. Эт-сиин төһө элбэҕиттэн уонна киһи эрчийэ, дьарыктыы сылдьарыттан быһаччы тутулуктанан күүс уларыйан биэрэр. Элбэх ыйааһыннаах киһи, бу ыйааһынын соһо сылдьарыгар сөптөөх күүстээх буолара быһаарыллар.
Киһи туруору күүһүн араас суол күрэхтэһиилэринэн былыр-былыргыттан быһаараллар. Манна ордук тааһы, бэрэбинэни көтөҕүү тарҕаммыт көрүҥнэргэ киирсэллэр. Урукку кэмҥэ мас тардыһыытын туруору күүһү быһаарыыга туһаналлара, ол иһин хамсаабакка олорон эрэ тардыһаллара.
Билигин мас тардыһыыта биллэрдик уларыйда, хамсаныылары оҥорууну эбиискэ киллэрэн биэрииттэн улаханнык тэтимирдэ уонна уустугурда, ол иһин дьон сэргээн көрөр күрэхтэһиилэрин көрүҥэр кубулуйда. Хамсаныылары оҥорор өй-санаа эбиллэн биэриитэ диэн араас эмискэ туора-таары тардыылары оҥоруулары уонна туран эрэн тардыыны киллэрэн биэрии табылынна. Ол аата туруору күүскэ хамсаныылары оҥоруу киирэн эбиллэн биэриитэ күрэхтэһиини өссө уустугурдан, ыаратан биэрэрин табан туһаныы мас тардыһыытын дьон сөбүлээн, кэрэхсээн көрөллөрүн үөскэппитэ буолар. Билигин мас тардыһыыта сайдан, тарҕанан Аан дойду үрдүнэн тэнийэн иһэр чинчитэ улаатта.
Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тылыгар күүс араас дьайыылара хамсаныылары оҥорууттан тутулуктанан уларыйан биэрэн иһэллэрэ дорҕоонноругар сөп түбэһиннэрэн иҥмиттэр:
- Бытаан диэн нэһиилэ хамсаныы ааттанар. Былыргы кэмҥэ сахалар олус бытаан хамсааһыны, сыҕарыйыыны “быт хаамыыта”, “кутуйах хаамыыта” диэн быһааран этэллэрэ. Бу хамсаныылар уратыларын быһаарыыттан бытаан диэн кыра хамсаныыны биллэрэр тыл үөскээбит.
- Сыылба диэн бытаантан арыычча түргэн хамсаныы ааттанар. Хамсаныы оҥоруллар эрээри, киһи сыылларын курдук бытаанын биллэрэр суолталаах. Сыыллар диэн бытааннык, аһара сэрэхтээхтик сыҕарыйыыны быһаарар тыл буолар.
- Наҕыл диэн сыылбатааҕар түргэн, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ оҥоруллар хамсаныы ааттанар. Наҕыллык хамсаныы сыыһа-халты буолан хаалара олус аҕыйаҕыттан киһи быһыылаах дьон бары тутта сылдьар хамсаныылара буолар. Наҕыл хамсаныы кэмигэр киһи ону-маны ырытан толкуйдуура, саныыра элбэҕиттэн сыыһа-халты оҥорон кэбиһэрэ биллэрдик аҕыйыыр.
- Сэмэй хамсаныы диэн сэрэхтээх, сыыһа-халты буолбат хамсаныы ааттанар. Киһи оҥорор бары хамсаныыларын сэмэйдик оҥордоҕуна киһи быһыытын тутуһа сылдьара ситиһиллэр. Бары үлэһит дьон туһана сылдьар хамсаныылара буолар.
- Сыыдам диэн тылбыт “сыы” диэн сыыгыныыр тыастан үөскээбит. Айылҕа төрүт тыастарыттан араас хамсаныылар ааттара эмиэ тутулуктанан айыллыбыттар. “Сыы” диэн сэрэхтээх, “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэр, түргэн сырыыны, хамсаныылары быһаарар тылбыт. Сыыдам хамсаныылар сыыһа-халты буолан хаалаллара элбэҕин, куһаҕаны элбэтиэхтэрин сөбүттэн сэрэнии эмиэ улаатыахтааҕын “сыы” диэн дорҕоонтон сыыһа диэн куһаҕаны, алҕас хамсаныыны быһаарар, олус элбэхтик туттар, сэрэнэр тылбыт үөскүүрэ биллэрэр.
- Түргэн диэн тылбыт “түр” диэн соһуччу тыаһыыр тыаһы үтүктүүттэн үөскээбит. Хамсааһын хайдаҕын быһааран этэргэ анаан саамай дэлэччи туттар тылбыт буолар. Тиэтэйии, ыксааһын, ыгылыйыы түргэнник хамсаныылары үөскэтэллэринэн сыыһа-халты туттунууну элбэтиэхтэрин сөбүн сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар киһи быһыытыгар сөп түбэспэттэр диэн этэллэр. Киһи быһыылаах буолууну аһара баран, сыыһа-халты туттубат көрсүө, сэмэй дьон үлэни оҥорууга ситиһэр кыахтара улаханын сахалар таҥараларын үөрэҕэ арыйан төрөппүттэргэ тириэрдэр.
- Хапсаҕай диэн илиитинэн аһара сымсатык, “хап” гына тутан ылар киһини этэллэр. Сахалар тустуулара бу тылынан ааттаммыта аатыгар аһара сөп түбэһэр. "Хап” диэн тутан ылыы буоллаҕына, “саҕай” диэн сыҕарыт, бырах диэн өйдөбүллээх. Олус таба ааттаммыт, дорҕооннорун өйдөбүллэрэ сөп түбэһэр тустуубут салгыы сайдан иһэр чинчилээх.
Туруору күүс уонна хамсаныылартан үөскүүр эбиискэ күүс хамсаныы төһө түргэтээн иһэриттэн тутулуктанан араарыллан биллэр. Күүс бу эбиллэн биэрэр уратытын сахалар быһааран тустуу аатыгар киллэрэн биэрбиттэр. Хапсаҕай тустуутугар элбэх туруору күүстээх киһи мөдөөт, бытаан буолан хаалара быһаарыллар.
Хамсаныылары оҥоруу эт-сиин туругуттан, төһө кыахтааҕыттан ордук улахан тутулуктаахтар. Эт-сиин туругун, хамсаныылары оҥорор кыаҕын холбуу быһаарар тыллар бааллар:
- Бокоойу. Хамсаныылары кыайан имигэстик, түргэнник оҥорбот киһи бокоойу диэн ааттанар. Олох бытаан эрээри, табыллыбат хамсаныылардаах киһини бокоорбут диэн этэллэр.
- Мөдөөт киһи диэн бытааннык хамсанар киһи ааттанар. Мөөдөй диэн эттэхтэринэ туох эрэ улахан уонна хамсаабакка турар сабаҕаланар. Улахан киһи мөдөөт буолар диэн этии сөптөөх.
- Имигэс диэн эт-сиин туруга, араас хамсаныыларга үөрүйэҕэ, уустук хамсаныылары сатыыра ааттанар. Имигэс эт-сиин түргэнник, сымсатык хамсанара имигэстик диэн этиллэр.
- Сымса диэн имигэстик эрээри, ону таһынан түргэнник хамсанар кыахтаах эт-сиин ааттанар. Сымса эт-сиин сымсатык, түргэнник хамсанар кыаҕа улаатар.
- Сылбырҕа диэн олус сымсатык, түргэнник уонна имигэстик хамсанар киһини этэллэр. Тустуугу сылбырҕа диэн эттэхтэринэ таба туттарбат сымса, аһара түргэн хамсаныылардаах киһи буолар.
Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ эт-сиин өйтөн-санааттан уратыларын быһаарар, аҥардастыы эти-сиини ырытар тыллара элбэхтэр:
- Дьарамай диэн хатыҥыр уонна иинэҕэс эттээх-сииннээх киһини этэллэр. Дьардьама курдугун иһин итинник эппиттэр. Дьардьама диэн тыл дьа уонна ардьаах диэн тыллартан холбонон үөскээбит киһи уҥуоҕун көстүүтүн быһаарар тыл буолар. Дьа диэн олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа ааттанар эбит. Киһи уҥуоҕар өй-санаа баарын биллэрэн итинник эппиттэр.
- Толору диэн этэ-сиинэ бэйэтин улаханыгар сөп түбэһэр буоллаҕына этиллэр.
- Халыҥ диэн бэйэтигэр сөп түбэһэр, элбэх эттээх-сииннээх киһи ааттанар. Эт-сиин киһиэхэ баара туһалааҕын биллэрэн туттуллар.
- Киппэ эттээх-сииннээх диэн эттэхтэринэ кутуллубут курдук модьу-таҕа, көрүҥнээх киһи буолар. Кип диэн чиҥ тыаһы быһаарар тылтан киппэ диэн тыл үөскээбит. Бу тыл эт-сиин туругун, хайдаҕын биллэрэр.
- Модьу диэн суон, уйуктаах, бөҕө-таҕа эбэтэр оннук киэптээх эти-сиини этэллэр. Сүгүүгэ-көтөҕүүгэ ордук кыайыылаах, элбэх ыараханы уйар, кыайар буоллаҕына модьу диэн ааттанар.
Хамсаныыны оҥоруу түргэтээн истэҕинэ күүһүрэн, сыыһа-халты буолан хаалара элбиириттэн сахалар харыстанан нэмин билэн туттунуу диэн үөрэҕи айбыттар.
Нэмий диэн хамсаныыны сыыйа күүһүрдэн, эбэн биэрэн иһии ааттанар. Сэрэхтээх, көрсүө, сэмэй дьон куруук туттар хамсаныылара. Күүһү сэрэхтээхтик туттарга, сыыйа, кэмнээн улаатыннаран, күүһүрдэн иһэргэ аналланарыттан үлэһит дьон бары туһана сылдьаллар. Күүһү-уоҕу туһаныыга сэрэхтээх, аһара туттубат эрэ киһи тугу эмэни алдьатан, буорту оҥорон кэбиспэккэ, туһалааҕы оҥорор кыахтанарын таба өйдөөһүн эрэйиллэр.
“Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар быһаччы сыһыаннааҕын таба өйдөөн хаһан баҕарар сэрэхтээхтик хамсанарга, аан маҥнай боруобалаан, холонон көрөн баран күүһү сыыйа эбэн, нэмийэн хамсаныыга оҕону кыра эрдэҕиттэн үөрэтиэхпит этэ.
“Алдьатыы дөбөҥ, оҥоруу уустук” диэн өс хоһооно алдьатыы эрэйэ аҕыйаҕын, түргэнник оҥоруохха сөбүн, онтон туох эмэ туһалааҕы оҥоруу үлэлээҕин, эрэйдээҕин элбэх үлэттэн табылларын биллэрэр.
Былыргы кэмнэртэн туттуллар эйэни харыстыырга, сэрэхтээхтик сыһыаннаһарга аналлаах эйэ-нэм диэн этиибитин олоххо хаттаан киллэрдэхпитинэ эрэ эйэлээх буолуу олоҕурарын туһаныахпыт этэ. Сэбиэскэй былаас албыныгар түбэспит тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн сахалары албыннаан эйэ-“дэм” диэн этиини тутуһуҥ диэн этиилэрэ киһини киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрэриттэн сыыһа-халты туттунууну элбэтэн эйэбитин алдьата, дэмнии сылдьарыттан эйэлээх буолуубут кыайан кэлбэтиттэн, бу “үчүгэйи” оҥороллор дии саныыр дьоммут сахаларга улахан куһаҕаны оҥоро сылдьаллара быһаарыллар.
Нэмин билэн туттунуу диэн киһи быһыылаах көрсүө, сэмэй дьон бары туттунар быһыылара ааттанар. Күүс сыыһа тутуннахха буортуну, куһаҕаны оҥороро олус элбэх. Сыаналаах тиэхиникэ биир тутаах гайкатын аһара күүскэ эрийэн резьбатын быһа тартаран кэбистэххэ эрэй, үлэ элбии түһэрин тэҥэ, улахан ночоот тахсар кыахтаах. Итини тэҥэ, буору хаһаары күрдьэх угун тосту олуйан кэбистэххэ үлэлээн, көмөлөһөн абыраары эбии үлэни үксэтиэххэ сөп.
Сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа тутулуктара айылҕаҕа үөскүүр тыастары кытта быһаччы ситимнээхтэр, онтон тутулуктанан үөскээбиттэр. Тыас, дорҕоон дьайыыта киһи ийэ кутугар быһаччы дьайарыттан, өйүн-санаатын уларытыан сөбүттэн, куһаҕан тыастар, дорҕооннор дьайыыларыттан сэрэнии улаатыа этэ. Олоҥхолорго абааһылар ырыалара барылара куһаҕан куолаһынан, куһаҕан дорҕооннору туһанан ылланаллар. Бу ырыалар атын киһиэхэ куйахата күүрэринэн, онон-манан этэ-сиинэ тымныйан, дьагдьайан ыларынан тиийэллэринэн улахан дьайыыны оҥороллор.
Сахабыт тылыгар киһи күүһэ-кыаҕа өйүттэн-санаатыттан, буор кутуттан тутулуктанан уларыйан, күүһүрэн биэрэр кыаҕа кытта быһаарыллыбыт, барыта тылбытыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Холобурга, сымса диэн эттэхпитинэ эт-сиин имигэһин тэҥэ, буор кута сайдыылааҕыттан, хамсаныылары оҥорор дьоҕура улаханыттан имигэстик хамсанара быһаарыллар.
Эти-сиини хамсатар өй-санаа буор кут диэн ааттанар, эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр үөскээн, иҥэн сылдьар, хас биирдии быччыҥнарга араас хамсаныылары оҥороруттан үөскүүр уонна мунньуллан иһэр. Ол барыта эт-сиин хайдах хамсаммытын, быччыҥнар төһө уһаабыттарын, кылгаабыттарын барытын өйдөөн хаалалларынан, онно өй-санаа үөскээн иһэринэн быһаарыллар.
Эт-сиин хамсаныыларга үөрүйэҕэ, дьоҕура буор куттан ордук улахан тутулуктаах. Хамсаныыларга үөрэнии үөрүйэҕи, дьоҕуру үөскэтэрэ эккэ-сииҥҥэ иҥэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын таба өйдөөн, сааһырбыт, буор куттара сайдыбыт эр дьон эдэр дьахтары ойох ылан оҕолоноллоро аймахтар сайдалларыгар улахан туһалаах. Оҕолор сайдыылаах буор куттаах буолан төрөөтөхтөрүнэ сайдыыны, үөрэҕи ситиһэр, үлэни кыайар кыахтара улаатан иһэрин туһаныы буолар.
Хамсаныылары оҥоруу киһи оҥорор уустук үлэтигэр киирсэр. Дьон бары имигэстик хамсанан, үчүгэйдик үҥкүүлүүр киһини үөрэ көрөллөр. Сатабыллаах, талааннаах буор куттаах үлэһит оҥорбут үлэтин үтүктэн, батыһан үлэлии үөрэнии ордук табыллар.
Үлэни оҥорууга туттуллар араас хамсаныылар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсаллар:
1. Табыллыбыт хамсаныылары оҥоруу.
2. Табыллыбатах, туһата суох, холус хамсаныылар.
3. Туһалаах үлэни оҥорор нэми тутуһар хамсаныылар.
Үһүс өрүт ханнык баҕарар икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар уонна сөп түбэһиини, нэми билиини үөскэтэр уратылаах. Хамсаныылары табатык оҥоруу уустук үлэ. Киһи бары быччыҥнара бэйэ-бэйэлэригэр дьүөрэлээн, сөп түбэһэн хамсаатахтарына эрэ үлэни оҥоруу табыллан туһалаахха кубулуйар.
Оҕону туһалаах хамсаныылары оҥорууга сатыыр киһи бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэрэ ордук табыллар. Хамсаныыны аан маҥнай көрдөрөн биэрэн баран “Маннык оҥор” диэн үтүгүннэрии, элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥотторуу туһалыыр.
Киһи оҥорор быһыылара барылара араас хамсаныылартан үөскээн тахсаллар. Хамсаныылар нэми тутустахтарына эрэ үлэни оҥорууга туттуллан туох эрэ туһалааҕы оҥорууга тириэрдиэхтэрин сөп. Ол курдук, күүс аһара барар уратылааҕыттан табыллыан да сөптөөх хамсаныыны куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Үлэһит киһи тугу барытын оҥороругар нэми биллэҕинэ уонна тутустаҕына эрэ оҥорор үлэтэ табыллар кыахтанар.
Көрсүө, сэмэй киһи нэми тутуһарынан үлэни табыллан үлэлиир кыахтанарын сахалар билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэр уонна таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Өйү-санааны уонна эти-сиини холбуу сайыннарар буор кут өбүгэлэртэн бэриллэн кэлэн иһэрин харыстаан, өссө тупсаран кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһии аймахтары, омугу сайыннарарын иһин дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. (1,5).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.