Хойутаабат буолууга үөрэтии
Билигин киһи ханна баҕарар сылдьара, тугу оҥороро барыта чаһынан кэмнэнэр буолбута ыраатта. Бириэмэни таба туһанарга оҕону кыра эрдэҕиттэн “Хойутуу сылдьар куһаҕан” диэн этэн үөрэтиллэр. Оҕо хойутууртан хомолто кэлэрин биллэҕинэ үөрэнэрэ түргэтиир. Улахан суолталаахтан хойутаан хаалбыт оҕо туохтан эмэ баҕара-рыттан матара, мэлийэрэ ордук туһаны оҥорор.
Режими кыра эрдэҕиттэн тутуһа үөрэммит, киэһэ утуйар кэмиттэн хойутаабакка эрэ утуйар оҕо сарсыарда сөпкө турары ыарырҕаппат. Төрөппүт көрдөбүлэ кытаатан оҕотун кыра эрдэҕиттэн режими, бэрээдэги тутуһуннара үөрэттэҕинэ этиллибит бириэмэни тутуһарга үөрэнэрин ситиһэр кыаҕа улаатар. Режими тутуһа үөрэнии оҕоҕо үгэс буолан иҥнэҕинэ олоҕун устата тутуһа сылдьара үөскээн олохсуйар.
Оҕо улаатан иһэн саамай кыайбата, эрэйдэнэрэ утуйан туруу буолар. Сарсыарда туран детсадка хомунан барыыта оҕо болдьоммут кэмтэн хойутаабатыгар үөрэтэр сүрүн дьарыга буолар. Манна кэлэн төрөппүттэр үлэлэригэр ыксыылларыттан бытааннык таҥнар оҕону бэйэлэрэ таҥыннара охсон биэрэллэрэ бэлэмҥэ үөрэниитин үөскэтиэн сөбүттэн биирдэ эмэтэ, үөрэтэргэ аналлаах буолуо этэ. Оҕо бэйэтэ таҥна үөрэнэрэ тугу барытын бэйэтэ оҥоро үөрэнэригэр туһалыыр. Ол иһин төрөппүттэр кыһанан, арыычча эрдэлээн туран аналлаах бириэмэ биэрэн бэйэтэ таҥнарын ситиһэллэрэ ыксаабакка, тиэтэй-бэккэ эрэ үлэлииргэ үөрэнэригэр туһалыыр көрдөбүл буолар.
Оҕо бириэмэни сатаан туһанарга кыра эрдэҕиттэн үөрэнэрэ чаһыны үөрэтииттэн саҕаланар. Сарсыарда, күнүс, киэһэ, түүн диэн быһаарыылары билэрин тэҥэ, сотору, тохтуу түһэн баран, кэлин диэн улахан дьон куруук туттар өйдөбүллэрин баһылыыр кыахтанар. Билигин туох барыта чаһынан кэмнэнэр. Оҕо чаһыны үөрэтэн биллэҕинэ бириэмэни чаһынан кэмнээн туһанара саҕаланар. Ол курдук, киһи тугу эмэ оҥороро ханнык эрэ бириэмэни ыларын арааран билии хойутаабат буолууга үөрэниигэ улаханнык туһалыыр. Ханна эмэ барыыга бэлэмнэниигэ таҥныы, хомунуу, айаннааһын уһуна барыта холбуу киирэллэрин билии, төһө бириэмэни ылалларын суоттааһын уонна туһана сылдьыы хаһан баҕарар ирдэнэр.
Төрөппүт ханна да хойутаабата оҕотугар холобур буолан кини эмиэ хойутаабакка, туох эмэ быһыыны оҥороругар эрдэттэн бэлэмнэ-нэргэ үөрэнэн хаалара олоҕор улаханнык туһалыыр. Аныгы үйэҕэ туох барыта бириэмэнэн кэмнэнэр. Бириэмэни сатаан туһанарга үөрэнии эрдэттэн былаанныыры тутустахха табылларынан уустук-тары үөскэтэр. Холобурга, ханна эрэ, этиллибит бириэмэҕэ тиийиэх-тээх буоллахха, хаһан хомунан дьиэттэн тахсары, айанныыры ааҕан, суоттаан билии уонна ону холбоон туһаныы эрэйиллэр. Ханна эмэ айаннааһын төһө бириэмэни ылара эрдэттэн боруобалаан көрдөххө эрэ чуолкайданан биллэр. Ол курдук, суолга кими эмэ көрсүһэ түһүү, эбэтэр араас көһүппэтэх мэһэйдэр тахсыылара айаны атахтыахтарын сөбүн аахса сырыттахха хойутааһын суох буолуон сөп.
Бириэмэни таба туһаныы утуйан туруохтан ыла саҕаланар. Ол курдук, эдэр киһи хойутаан утуйарынан сарсыарда кэмигэр туруута хаһан баҕарар ыараханы үөскэтэр. Бу ыараханы тулуйуу, утуйан турууга хойутаабат буолуу, бэйэ кыаҕынан уһуктан турарга үөрэнии улаатан эрэр оҕоттон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. Тугу эмэ оҥоруон баҕа санаалаах киһи утуйан туруу ыараханын холкутук тулуйар кыахтанар. Ол иһин оҕоҕо үчүгэйи оҥорууга ыҥырар баҕа санаалары иҥэрэн биэрии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.
Сарсыарда уһуктан турууга киһини уһугуннарар аналлаах араас тэриллэр билигин олус элбээтилэр. Олору сатаан туһаныы уонна уһуктан турарга баҕа санаа баара эрэ киһиттэн эрэйиллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата сайдан, күүһүрэн этин-сиинин утуйа, сылаанньыйа сытар баҕатын кыайарыттан бэйэтэ уһуктан турар кыахтанар. Өссө сааһыран истэҕинэ ону-маны оҥорор, ситэрэр санаата элбиириттэн эрдэлээн уһуктара киирэн иһэр.
Киһи олоҕун дьону кытта алтыһан атаарар, араас көрсүһүүлэргэ сылдьар. Элбэхтэр болдьоммут бириэмэҕэ кэлиэ диэн кэтэһэллэр. Ыйыллыбыт кэмтэн хойутааһын киһи киһиэхэ эбэтэр атыттарга, үлэҕэ сыһыана хайдаҕын көрдөрөр тутаах бэлиэ буолар.
Киһини кэтэһии элбэх араастаах:
1. Үөрэххэ, үлэҕэ аналлаах кэмҥэ кэтэһэллэриттэн киһи хойу-таабат буолууга кыһанара эрэйиллэр. Аныгы телефон үйэтигэр үөрэххэ, үлэҕэ хойутууру эрдэттэн этэн биллэрэн кэбиһиэххэ сөп.
2. Ыалдьыттыы кэлии. Ыалга болдьоммут кэм иннинэ кэлэн хаалыы ситэ бэлэмнэнэ, хомуна илик буоллахтарына, кыбыстыылаах балаһыанньаҕа киллэриэн сөп, онтон ыалдьыттыы кэлиигэ хойутаан хаалыы дьиэлээхтэри аанньа ахтыбат, бэйэҕэ тэҥнээбэт буолууну биллэрэрин тэҥэ, улаатымсыйыы бэлиэтэ буолар.
3. Көрсүһүүгэ тиийии. Урукку кэмҥэ дьахталлар көрсүһүүгэ хойутаан кэлиэхтэрин сөп диэн санаа туттуллара. Билигин бэйэлэрин үрдүктүк сананар дьахталлар хойутуулларын сөбүлээбэттэр.
4. Театрга, кэнсиэргэ сылдьыы. Хойутаан кэлбит киһи үчүгэй миэстэтиттэн матан хаалыан сөп. Ол курдук, кэмигэр дьон кэлбэ-тэхтэринэ, ол миэстэни атыттар ылан кэбиһэр кыахтаналлар. Хойутаабыт киһи айдааны таһаара сылдьара сиэрэ суох быһыы буоларынан антраагы кэтэһэригэр тиийиэн сөп.
Киһи бириэмэтин сатаан аттаран туһамматаҕына барыттан барыга хойутаан иһиэн сөп. Манна хойутуур киһи үчүгэйтэн матан хаалара улахан суолталанар. “Хойутаабыт чыычаах хараҕын хастар, эрдэлээ-бит чыычаах тумсун соттор” диэн өс хоһооно оҕону ханна да хойутаабат буолууга үөрэтэргэ көмөлөһөр суолталаах.
Психологтар хойутааһын уратыларыттан киһи киһиэхэ сыһыанын билиэххэ сөп дииллэр. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар үс тус-туспа көрүҥ баар буолуон сөп:
а. Атын киһини бэйэҕэ бэриннэрии, аанньа ахтыбат буолуу.
б. Бэйэ атын киһиэхэ бас бэриниитэ, быһаарынар кыаҕа суоҕа.
в. Киһи киһиэхэ тэҥнээх сыһыана.
Биллэр биричиинэтэ суох уонна бырастыы гыннарбакка эрэ олус өр кэтэһиннэрэр киһи уратытын, кыаҕын уонна күүһүн көрдөрө сатыыр буолуон сөп. Итини тэҥэ, кэтэһиннэрэр киһи кэтэһээччилэри аанньа ахтыбатын, бэйэтигэр тэҥнээбэтин, сыаналаабатын биллэрэр.
Куорат иһигэр киһи киһини кэтэһиитэ 10 эбэтэр 15 мүнүүтэттэн ордубат буоллаҕына, олохсуйбут нуормаҕа сөп түбэһэр диэн ааҕыл-лыан сөп. Ол барыта массыынанан айаннааһын уларыйан иһэр уратыларыттан ордук тутулуктанар. Бэйэтин итэҕэйэр, бириэмэни табан туһанан салайынан сылдьар уонна атыттары тэҥнээхтик сыаналыыр киһи болдьоммут бириэмэттэн хойутаамыан сөп.
Онон оҕону хойутаабат буолууга үөрэтэригэр төрөппүт бэйэтин туттуна сылдьар холобура ордук улахан туһаны оҥорор. (1,64).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.