Цаатаннар
Цаатаннар (монг. цаатан; бэйэлэрин ааттанар ааттара: духа) — Моҕол сиригэр олорор түүр тыллаах омук[1]. "Цаатан" диэн ааттаах биистэр моҕол тыллаах Хубсугул урянхайдарыгар[2] уонна калмык-торҕуттарга бааллар[3].
2000 сыллааҕы биэрэпис көрдөрбүтүнэн Моҕол сиригэр баар цаатаннар ахсааннара 303 киһи этэ, оттон 2010 сыллааҕы биэрэпиһинэн цаатаннар ахсааннара 282 киһиэхэ диэри аҕыйаабыт. Цаатаннар итэҕэллэрэ — ойууннааһын (57%) уонна буддизм (10%); итэҕэлэ суохтар 33%[4].
Цаатаннар Моҕол сирин хотугулуу арҕаа өттүгэр баар Хубсугул аймаҕар олороллор. Цаатаннар атын ааттара тувиннар диэн (Lattimore 1965: 455). Сүрүннээн таба иитиитинэн дьарыктаналлар. Үгэс быһыытынан урц диэн ааттыыр ураһаларга олороллор. Билиҥҥи кэмҥэ туризмтан харчыланаллар.
Төрүттэрэ
уларытЦаатаннар түүр, моҕол уонна самадьы тыллаах биистэр булкуһууларыттан үөскээбиттэр.
Ааттара
уларыт"Цаатан" диэн аат "цаа" ("таба") диэнтэн үөскээбит "таба", ол аата "цаатан" "табаһыт" диэн суолталаах. Бадамхатан диэн ааттаах цаатаннары хас да сыл устата үөрэппит монгол чинчийээччитэ этэринэн цаатаннар бэйэлэрин урааҥхай уйгуур уонна тылларын уйгуур тыла дииллэр[5].
Аҕа уустара
уларытЦаатаннар аҕа уустара манныктар: уруд[6] (урат)[7], каштаг, балгаш (балыкчи[6], балигч[8], балыкшы[7]), додот (тоду[6], аг-тоду, кара-тоду[9]), соён[6] (соян)[7] (вкл. хертек, белмей, салчак)[9], зоот[6] (жогд[9], чооду, чота[10], чооды[11]), сорс, даргалар, дэмжээ[6] (демчи)[7], хэрдэг[6], хойюк, тарга, найдан[7], хуулар (хара хуулар, цагаан хуулар)[9], соён кыргиз, ханачи, маат[12].
"Цаатан" диэн ааттаах биистэр Хубсугул урянхайдарыгар уонна калмыктарга бааллар. Хубсугул урянхайдарын цаатаннара: баруун цаатан уонна зуун цаатан[13]. Калмыктар цаатаннара: цаатан, керяд-цаатан (цаадин керәд), аха-цаатан, бага-цаатан[14], ики-цаатан, эркетен-цаатан, гурвуд-цаатан, хорняхин-цаатан[15]. Генетиктэр чинчийиилэрэ көрдөрбүтүнэн, торҕут цаатаннар ордук халха-моҕоллорго чугастар, Хубсугул цаатаннарыгар буолбатах[16].
Быһаарыылар
уларыт- ↑ Elisabetta Ragagnin (2011). Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
- ↑ Тувинцы Монголии и Китая. docplayer.ru. Тургутулунна 15 Сэтинньи 2018.
- ↑ Авляев Г. О. Происхождение калмыцкого народа. — Калмыцкое книжное издательство, 2002. — С. 124. — 325 с.
- ↑ Результаты переписи населения 2010 года(монг.)
- ↑ Жуковская Н.Л. Цаатаны — имеющие оленей. Вокруг Света. Январь 1994.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Нанзатов Б. З. Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология. — 2013. — № 2.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Тувинцы Монголии и Китая. docplayer.ru. Тургутулунна 15 Сэтинньи 2018.
- ↑ Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э. П. Бакаева, д.и.н. К. В. Орлова. — Элиста: КИГИ РАН, 2016. — С. 175-178. — 286 с. — ISBN 978-5-903833-93-1
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Нанзатов Б. З. К этногенезу цаатанов, дархатов и хубсугульских урянхайцев (по материалам этнонимии) // Мир Центральной Азии-2. — Улан-Удэ, 2008. — С.51—56.
- ↑ Монгол овог аймгууд. Тургутулунна 4 Тохсунньу 2019.
- ↑ Черемисина М. И., Тазранова А. Р. Языки коренных народов Сибири: издание второе, переработанное и дополненное. — Новосибирский государственный университет, 2006. — С. 25. — 162 с.
- ↑ Үндэстний цөөнхийн эрхийн асуудал. — Улаанбаатар, 2018. — 144 с.
- ↑ Нанзатов Б. З. Этнический состав и расселение народов Монгольского Алтая и Прихубсугулья в начале XX века // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Геоархеология. Этнология. Антропология. — 2013. — № 2.
- ↑ Хойт С. К. Кереиты в этногенезе народов Евразии: историография проблемы. — Элиста: Изд-во КГУ, 2008. — 82 с. — ISBN 978-5-91458-044-2.
- ↑ Бакаева Э. П. Калмыки-цаатаны: к проблеме происхождения этнической группы и этимологии этнонима // Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. — 2011. — № 2. — С. 68—74.
- ↑ Болдырева В. М. Эркетеневские калмыки: субэтнические особенности культуры (на материале ритуала жертвоприношения огню) // Известия АлтГУ. — 2009. — № 4—2. — С. 22—27.
Сигэлэр
уларыт- «The tiny tribe where work is life» — BBC ыстатыйата (ааҥл.)
- Tsaatan Community & Visitors’ Center (TCVC) Handbook for Visitors (ааҥл.)
Кинигэлэр
уларыт- Lattimore O. Rev.: Mongolia: Unknown Land. by Jorgen Bisch by Reginald Spink. Pacific Affairs 37, 1965. P. 455—456.