Цин династия (Айсин Гиоро, Улуу Цин, кыт. Дайцин; эбэтэр Маньчжур династията) — Кытай устуоруйатыгар бүтэһик импиэрийэ династията. Чжурчжэннэр баһылыктара Нурхаци (Айсингиоро уустан төрүттээх - айсин - манчжуурдуу кыһыл көмүс) олохтообута. Судаарыстыба бастаан Хойукку Цзинь (нууч. Поздняя Цзинь) ханство диэн ааттаах этэ, Фушунь куораттан илин сытара. 1636 сыллаахха кини уола Хунтайчжи судаарыстыбатын саҥа аатынан ааттабыта: Цин. Ону кытта подданнайдара манчжурдар дэнэр буолбуттара.

1644 сыллаахха манчжурдар Кытайы сэриилээбиттэрэ, 1683 сыллаахха бүтэһиктээхтик дойдуну барытын ылбыттара. Аныгыскы 100 сыл тухары Монголияны, Илин Туркестааны уонна Тибиэти сэриилээн ылбыттара.

XVIII үйэ бүтүүтүттэн улугуруу саҕаламмыта, 1840-с сс. кризис күүһүрбүтэ, Европа дойдуларыттан хотторуу буолбута, Англия, Франция, Арассыыйа күүс өттүнэн күһэйэн Кытайга барыһа суох, баттыгастаах дуогабардарга илии баттаппыттара. 1860 сыллартан былааска тас дойдулартан куттал суоһуурун тохтоппуттара, реформалар саҕаламмыттара. Ол эрээри судаарыстыба син биир мөлтөх этэ, Японияттан хаста да хотторбута, "боксердар өрө туруулара" эбии мөлтөппүтэ. 1901-11 сыллардаахха күүстээх уларытыы, саҥардыы буолбута, конституционнай монархияҕа көспүттэрэ. Ол эрээри киин былаас аһара күүһүрээри гыммытын регионнар элиталара сөбүлээбэтэхтэрэ, онон өрөбөлүүссүйэни өйөөбүттэрин түмүгэр бүтэһик импэрээтэр Пу И былаастан батыммыта, өрөспүүбүлүкэ үөскээбитэ.

Цин династия үөскээһинэ, күүһүрүүтэ, мөлтөөһүнэ уонна суох буолуута

уларыт

Манчжурдар Кытайы баһылыы иликтэринэ. Нурхаччи уонна Хунтайчжи (Абахай)

уларыт

Маньчжур судаарыстыбата 17 үйэ саҕаланыытыгар билиҥҥи Ляонин уонна Цзилинь провинциялар сирдэригэр үөскээбитэ. 1616 с. Хойукку Цзинь диэн ааттаммыта. Чжурчжэннэр Цзинь импиэрийэлэрин («көмүс», 1115 – 1234 сс.) утумнуур диэн ааҕыллара. 1636 с. Цин («ыраас») диэн ааттаммыта.

Манчжурдар Кытайга киириилэрэ. Шуньчжи импэрээтэр

уларыт

Манчжурдар Кытай Мин импиэрийэтин кризиһин туһанан Кытайга саба түспүттэрэ. Сорох Мин полководецтара кинилэр диэки буолбуттара, Пекиини баһылаабыттара. Соҕуруу Кытайга Мин династия утарсыыта 1662 с. бүтэһиктээхик хам баттаммыта.

Үс кинээс өрө туруута. Канси импэрээтэр

уларыт

Урукку Мин полководецтара өрө турууну тэрийбиттэрэ. Өрө турууга сорох монгуоллар, Тайбааҥҥа баар Мин династия диэкки буолааччылар уонна Тибиэт далай-лаамата кыттыспыттара. Өрө туруу 1683 с. хам баттаммыта (Тайбаан бэриммитэ).

Аҕыс дуоҕа

уларыт

Цин импиэрийэ Азияҕа сэриилэрэ. Канси, Юнчжэн уонна Цяньлун импэрээтэрдэр

уларыт

17 үйэ бүтүүтэ Цин импиэрийэ Монголияны, Тибиэти уонна Амыр өрүс тардыытын сэриилээн барбыта. Цин сүрүн өстөөхтөрүнэн Джунгаар ханствота уонна Тибиэккэ уонна Кукунорга кииннээх ойрат-хошуттар буолбуттара.

Цяньлун уон сэриитэ

уларыт

18 үйэ иккис аҥаарыгар Цяньлун импэрээтэр Цин импиэрийэ бары периметрынан сэриилэспитэ – Вьетнамҥа, Бирмаҕа, Непалга, Кашгарияҕа, Джунгарияҕа уо.д.а. Цяньлун ыраахтааҕы уон сэриитэ импиэрийэ үбүн-харчытын кыччаппыта, судаарыстыбаны айгыраппыта, онон хойукку стагнация уонна ол кэннэ буолбут кризистэр саҕаланыыларыгар олук уурбута.

Стагнация кризискэ тиэрдиитэ

уларыт

Олохтоохтор ахсааннара элбээһинэ (300 мөлүйүөҥҥэ диэри), аһара улахан байыаннай ороскуот уонна хоруупсуйа импиэрийэ 18 үйэ ортотугар улугуруутугар тиэрдибиттэрэ, 19 үйэ саҕаланыытыгар элбэх өрө туруулар саҕаламмыттара.

19 үйэ ортотун кризиһэ

уларыт

Англияны кытта бастакы опиум сэриитигэр, Англияны уонна Францияны кытта иккис опиум сэриитигэр хотторуулар уонна хас да өрө туруу (бөдөҥнөрө тайпиннэр өрө туруулара) импиэрийэни охторо сыспыттара.

Күүһүрүүгэ хамсааһын (1861-1894)

уларыт

Цин импиэрийэтигэр 1870-1880 сс. реформа

уларыт

"Боксердар" өрө туруулара

уларыт

Синьхай өрөбөлүүссүйэтэ

уларыт

1911 сыллаахха алтынньы 10 күнүгэр саҕаламмыт байыаннайдар өрө туруулара сыыйа гражданскай сэриигэ кубулуйбута.

Айсингиоро дьиэтин баһылыктара

уларыт
Ыраахтааҕылар[1]
Тус аата Төрөөбүт Өлбүт Итэҕэл аата, өлбүтүн кэннэ аата Бүрүстүөлгэ олоруута Баһылыыр кэмин дэбииһэ Көмүү
1 Нургачи 1559 1626 Тай-цзу, Гао-ди 1583-1626 Тяньмин (1616) Фулин
2 Хунтайджи 1592 1673 Тай-цзун, Вэнь-ди 1626-1643 Тяньцун (1927), Чундэ (1636) Чжаолин
3 Фулинь 1638 1661 Ши-цзу, Чжан-ди 1643-1661 Шуньчжи (1644) Сяолин
4 Сюанье 1654 1722 Шэн-цзу, Жэнь-ди 1661-1722 Канси (1662) Цзинлин
5 Инчжэнь 1678 1735 Ши-цзу, Сянь-ди 1722-1735 Юнчжэн (1723) Тайлин
6 Хунли 1711 1799 Гао-цзун, Чунь-ди 1735-1795 Цяньлун (1736) Юйлин
7 Юнъянь 1760 1820 Жэнь-цзун, Жуй-ди 1796-1820 Цзяцин (1796) Чанлин
8 Миньнин 1782 1850 Сюань-цзун, Чэн-ди 1820-1850 Даогуан (1821) Мулин
9 Ичжу 1831 1861 Вэнь-цзун, Сянь-ди 1850-1861 Сяньфэн (1851) Динлин
10 Цзайчунь 1856 1875 Му-цзун, И-ди 1861-1875 Цисян (1862), Тунчжи (1862) Хуэйлин
11 Цзайтянь 1871 1908 Дэ-цзун, Цзин-ди 1875-1908 Гуансюй (1875) Чунлин
12 Пуи 1906 1967 Сюнь-ди 1908-1924 Сюаньтун (1909)

Быһаарыылар

уларыт