Цин династия

Цин династия (Айсин Гиоро, Улуу Цин, кыт. Дайцин; эбэтэр Маньчжур династията) — Кытай устуоруйатыгар бүтэһик импиэрийэ династията. Чжурчжэннэр баһылыктара Нурхаци (Айсингиоро уустан төрүттээх - айсин - манчжуурдуу кыһыл көмүс) олохтообута. Судаарыстыба бастаан Хойукку Цзинь (нууч. Поздняя Цзинь) ханство диэн ааттаах этэ, Фушунь куораттан илин сытара. 1636 сыллаахха кини уола Хунтайчжи судаарыстыбатын саҥа аатынан ааттабыта: Цин. Ону кытта подданнайдара манчжурдар дэнэр буолбуттара.

1644 сыллаахха манчжурдар Кытайы сэриилээбиттэрэ, 1683 сыллаахха бүтэһиктээхтик дойдуну барытын ылбыттара. Аныгыскы 100 сыл тухары Монголияны, Илин Туркестааны уонна Тибиэти сэриилээн ылбыттара.

XVIII үйэ бүтүүтүттэн улугуруу саҕаламмыта, 1840-с сс. кризис күүһүрбүтэ, Европа дойдуларыттан хотторуу буолбута, Англия, Франция, Арассыыйа күүс өттүнэн күһэйэн Кытайга барыһа суох, баттыгастаах дуогабардарга илии баттаппыттара. 1860 сыллартан былааска тас дойдулартан куттал суоһуурун тохтоппуттара, реформалар саҕаламмыттара. Ол эрээри судаарыстыба син биир мөлтөх этэ, Японияттан хаста да хотторбута, "боксердар өрө туруулара" эбии мөлтөппүтэ. 1901-11 сыллардаахха күүстээх уларытыы, саҥардыы буолбута, конституционнай монархияҕа көспүттэрэ. Ол эрээри киин былаас аһара күүһүрээри гыммытын регионнар элиталара сөбүлээбэтэхтэрэ, онон өрөбөлүүссүйэни өйөөбүттэрин түмүгэр бүтэһик импэрээтэр Пу И былаастан батыммыта, өрөспүүбүлүкэ үөскээбитэ.

Цин династия үөскээһинэ, күүһүрүүтэ, мөлтөөһүнэ уонна суох буолуута

Манчжурдар Кытайы баһылыы иликтэринэ. Нурхаччи уонна Хунтайчжи (Абахай)

Маньчжур судаарыстыбата 17 үйэ саҕаланыытыгар билиҥҥи Ляонин уонна Цзилинь провинциялар сирдэригэр үөскээбитэ. 1616 с. Хойукку Цзинь диэн ааттаммыта. Чжурчжэннэр Цзинь импиэрийэлэрин («көмүс», 1115 – 1234 сс.) утумнуур диэн ааҕыллара. 1636 с. Цин («ыраас») диэн ааттаммыта.

Манчжурдар Кытайга киириилэрэ. Шуньчжи импэрээтэр

Манчжурдар Кытай Мин импиэрийэтин кризиһин туһанан Кытайга саба түспүттэрэ. Сорох Мин полководецтара кинилэр диэки буолбуттара, Пекиини баһылаабыттара. Соҕуруу Кытайга Мин династия утарсыыта 1662 с. бүтэһиктээхик хам баттаммыта.

Үс кинээс өрө туруута. Канси импэрээтэр

Урукку Мин полководецтара өрө турууну тэрийбиттэрэ. Өрө турууга сорох монгуоллар, Тайбааҥҥа баар Мин династия диэкки буолааччылар уонна Тибиэт далай-лаамата кыттыспыттара. Өрө туруу 1683 с. хам баттаммыта (Тайбаан бэриммитэ).

Цин импиэрийэ Азияҕа сэриилэрэ. Канси, Юнчжэн уонна Цяньлун импэрээтэрдэр

17 үйэ бүтүүтэ Цин импиэрийэ Монголияны, Тибиэти уонна Амыр өрүс тардыытын сэриилээн барбыта. Цин сүрүн өстөөхтөрүнэн Джунгаар ханствота уонна Тибиэккэ уонна Кукунорга кииннээх ойрат-хошуттар буолбуттара.

Цяньлун уон сэриитэ

18 үйэ иккис аҥаарыгар Цяньлун импэрээтэр Цин импиэрийэ бары периметрынан сэриилэспитэ – Вьетнамҥа, Бирмаҕа, Непалга, Кашгарияҕа, Джунгарияҕа уо.д.а. Цяньлун ыраахтааҕы уон сэриитэ импиэрийэ үбүн-харчытын кыччаппыта, судаарыстыбаны айгыраппыта, онон хойукку стагнация уонна ол кэннэ буолбут кризистэр саҕаланыыларыгар олук уурбута.

Стагнация кризискэ тиэрдиитэ

Олохтоохтор ахсааннара элбээһинэ (300 мөлүйүөҥҥэ диэри), аһара улахан байыаннай ороскуот уонна хоруупсуйа импиэрийэ 18 үйэ ортотугар улугуруутугар тиэрдибиттэрэ, 19 үйэ саҕаланыытыгар элбэх өрө туруулар саҕаламмыттара.

19 үйэ ортотун кризиһэ

Англияны кытта бастакы опиум сэриитигэр, Англияны уонна Францияны кытта иккис опиум сэриитигэр хотторуулар уонна хас да өрө туруу (бөдөҥнөрө тайпиннэр өрө туруулара) импиэрийэни охторо сыспыттара.

Синьхай өрөбөлүүссүйэтэ

1911 сыллаахха алтынньы 10 күнүгэр саҕаламмыт байыаннайдар өрө туруулара сыыйа гражданскай сэриигэ кубулуйбута.

Айсингиоро дьиэтин баһылыктара

Ыраахтааҕылар

№	Тус аата	Төрөөбүт	Өлбүт	Итэҕэл аата, өлбүтүн кэннэ аата	Бүрүстүөлгэ олоруута	Баһылыыр кэмин дэбииһэ	Көмүү
1	Нургачи	1559	1626	Тай-цзу, Гао-ди	1583-1626	Тяньмин (1616)	Фулин
2	Хунтайджи	1592	1673	Тай-цзун, Вэнь-ди	1626-1643	Тяньцун (1927), Чундэ (1636)	Чжаолин
3	Фулинь	1638	1661	Ши-цзу, Чжан-ди	1643-1661	Шуньчжи (1644)	Сяолин
4	Сюанье	1654	1722	Шэн-цзу, Жэнь-ди	1661-1722	Канси (1662)	Цзинлин
5	Инчжэнь	1678	1735	Ши-цзу, Сянь-ди	1722-1735	Юнчжэн (1723)	Тайлин
6	Хунли	1711	1799	Гао-цзун, Чунь-ди	1735-1795	Цяньлун (1736)	Юйлин
7	Юнъянь	1760	1820	Жэнь-цзун, Жуй-ди	1796-1820	Цзяцин (1796)	Чанлин
8	Миньнин	1782	1850	Сюань-цзун, Чэн-ди	1820-1850	Даогуан (1821)	Мулин
9	Ичжу	1831	1861	Вэнь-цзун, Сянь-ди	1850-1861	Сяньфэн (1851)	Динлин
10	Цзайчунь	1856	1875	Му-цзун, И-ди	1861-1875	Цисян (1862), Тунчжи (1862)	Хуэйлин
11	Цзайтянь	1871	1908	Дэ-цзун, Цзин-ди	1875-1908	Гуансюй (1875)	Чунлин
12	Пуи	1906	1967	Сюнь-ди	1908-1924	Сюаньтун (1909)