Шаки-Зинда
Шахи-Зинда (узб. Shohizinda, перс. "тыыннаах ыраахтааҕы") — Самарканд куоракка баар (Узбекистан) орто үйэлэр архитектураларын пааматынньыга. Караханиттар уонна Тимуриттар биллиилээх дьоннорун мавзолейдара. Билиҥҥи кэмҥэ тиийбит комплекска, 14-15 үйэлэргэ бэйэ бэйэлэригэр салгыы тутуллан испит 11 мавзолей баар.
2001 с. Шахи-Зинда мавзолейдар ансаамбыллара, Самарканд куорат былыргы тутууларын кытта, Аан дойду баайа диэн ЮНЕСКО испииһэгэр киирбитэ. Шахи Зинда ансаамбылы, Караханидтар диэн түүрдэр династиялара саҕалаабыта, 9 үйэни быһа салҕанан тутулла турбута, XI-XIV уонна XlX үйэлэрдээҕи сүүрбэттэн тахса тутуулардаах. 16 үйэҕэ диэри Шах(Кусам ибн Аббас) Мазара диэн ааттаах этэ. ХVl үйэттэн Шох-и Зинда - "тыыннаах шах" диэн аатынан биллибитэ. Номох кэпсииринэн, Кусам ибн Аббас, пророк Мухаммед тастыҥ быраата, ислам итэҕэлин Самаркаҥҥа олохтуу кэлэн баран бааһырбыт эрээри, холуодьаска(хайа хаспаҕар) саспыт уонна күн бүгүнүгэр диэри тыыннаах диэн эбит. Ансаамбыл былыргы мавзолейдарыттан, акылааттара, биитэр, суруктаах таастара эрэ ордон хаалбыттара, Караханидтар түүр династияларын саҕанааҕы(Xl-Xll) буолаллар. Тутуулар баһыйар үгүс өттүлэрэ, Тимуридтар кэмнэринээҕилэр((XlV-XVүү.), оттон XVl-ХlX үйэлэлдээҕи уларыта тутуулар комплекс композициятыгар уонна тас көстүүтүгэр сабыдыаллаабатахтар. Мавзолейдар бирюзовай өҥүнэн сирэйдэммиттэр уонна цветочнай орнаменнаах хараҥа күөх өҥнөөх плиткаларынан бүрүллүбүттэр.
Шахи-Зинда, Самарканд, Афросиаб култууратын араҥаларын киллэрэн туран, куорат 25 үйэлээх устуоруйатын кэрэһэлиир соҕотох археолого-архитектурнай пааматынньык. 1945 с.кулун тутар 27 күнүгэр, Орто Азия уонна Казахстан мусульманнарын Духуобунай салалтатыгар итэҕэллээхтэр саамай сылдьар сэттэ мазардара бэриллибитэ, ол иһигэр, Шахи-Зинда ансаамбыл эмиэ баар этэ. 1977 сылтан комплекс территориятыгар саҥа көмүүлэр буолбаттар.
Мавзолейдар:
уларыт- Кусама ибн Аббасс(1334), XV үйэ декордаах.
- Баай хотун мавзолейа, (1360/61 с.
- Шади-мульк-ака мавзолейа("Туркан ака" 1371/1372 с. маастардар Шамседдин, Бареддин, Зайнуддин Бухари),
- Ширин-бика-ака киэнэ, 1385/86.
- Эмир-заде киэнэ, 1386 с.
- Ходжа-Ахмад киэнэ 14 үйэ.
- Икки куупаллаах мавзолей, (XV үйэ бастакы 30 сыла).
- Туглу-Текин киэнэ(1376).
- Аҕыс кырыылаах мавзолей(XV үйэ, бастакы 30 сыла).
- Аата суох, №1 мавзолей(Али Несефи)(XIV үйэ иккис аҥаара).
- Эмир Бурундук киэнэ(XlV үйэ 80-ус сыллыра).
- Туман-ака мавзолейа уонна мэчиэтэ(1405с.).
- Атын тутуулар:
- Чартак Абдал-Азис(1434/35 с.).
- Давлет Кушбеги медресета(1813 с.).
- Сайыҥҥы мэчиэт(1909/1910 с.).
- Үөһээҥҥи чартак(1405 с.диэки)