Шумер тыла

Шумер тыла, Сүмэр тыла (бэйэлэрэ ааттыыллар 𒅴𒂠 eme-gi₇(r) "төрүт тыл") — былыргы шумердар (сүмэрдэр) тыллара, 3-4 тыһыынча б.э.и. Соҕуруу өрүс ыккарда олорбут дьон саҥараллара. Быһа холуйан 2000 сыл б.э.и. шумер тыла кэпсэтэр тылыгар киирэр аккадскэй тыл диэн солбуллубута. Ол гынан баран б.э. саҕалыан иннинэ дылы итэҕэл, дьаһалта уонна үөрэх тылын курдук туттуллара. Шумердар бэйэлэрэ олохтообут клинописьтарынан суруллар. Бастатан туран, олоххо религиознай, хаһаайыстыбаннай уонна юридическэй литэрэтиирэҕэ киирбитэ. Аан бастакытын 19 үйэҕэ арыллыбыт уонна туспа бэлиэнэн суруллубут. Тыл генетическэй сибээһин быһаара иликтэр.

Былыргы Месопотамия
Lion image on Ishtar Gate
Эуфрат · Тигрис
Империялар / Куораттар
Шумер
Эриду · Киш · Урук · Ур Лагаш · Ниппур · Нгирсу
Элам
Суса
Аккад Империята
Аккад · Мари
Амориттар
Исин · Ларса
Бабилония
Бабилон · Халдея
Ассирия
Ашшур · Нимруд Дур-Шаррукин · Ниневия
Хиттиттар · Касситтар Хурриттар / Митанни
Хронология
Месопотамия
Шумер (Хоруоллара)
Ассирия хоруоллара Бабилон хоруоллара
Митология
Энума Элиш · Гильгамеш
Ассир-Бабилон итэҕэлэ
Тыл
Шумер · Элам
Аккад · Арамей
Хуррит · Хиттит

Клинописнай кыраапык уратыларыгар фонетика уларытан оҥоруута уустугурар. Агглютинативнай уонна эргативнай тыл буолар.Туохтуур тус- туһунан элбэх префикс киэптээх уонна бириэмэ категорията суох. Көннөрү тыл бэрээдэгэ SOV (туһаан-толоруу-кэпсиирэ)

Тыл үөрэҕэ, История,

Аатын туһунан

"Шумер (Сүмэр)" диэн нууччалыы аата аккад. šumeru «Шумер», lišān Šumeri(m) "шумер тыла" буолар.

Атын көрүҥ этэринэн - eme-gi7(r) диэн "ытык тыл" суолталаах, онтон атына — «төрөөбүт тыл»диэн буолар. Бэйэтэ «шумер» диэн термин 1869 сыллаахха германо- французскай чинчийээччи Юлиус Опперт киллэрбитэ. Манна даҕатан эттэххэ, нуучча, атын Европа тылларыгар бу аат билиҥҥи курдук š- буолбакка s- нан саҕаланар ({[lang-de|sumerische}}, фр. sumérien, ааҥл. Sumerian), билиҥҥи иннник уларытыы Месопотамия ааттарыгар уонна Эргэ Кэс тыл (Ветхий завет) анал ааттарыгар көстөр.

Наардааһын туһунан ыйытыы

Төһө да элбэх атын уруулу тыллары кытта сибээстэһэ сатаабыттарын иһин (мунда, уральскай,алтайскай, картвельскай, полинезийскэй, сино-тибетскэй, чукотско-камчатскай уруу тыллары уонна изолят буолбут баскскимскэй тыл).Бу тыл генеалогическай сибээстэрин туһунан боппуруос билигин да аһаҕас турар. Шумердар төрүөттэрэ чахчы биллибэт буолан уруулуу тыллары көрдүүргэ быһыы- майгы уустугурар.[5][6][7].

Тыл историята

Шумер тылын илдьэ сылдьааччылар Индия соҕуруутуттан кэлбит буолуохтарын сөп. Миграция бириэмэтэ номнуо дискуссия быһыытынан хаалар.

Сурук- Бичик, тыл уонна орфография пааматынньыктарын историятыгар алта сүрүн кэрдиис кэми ааҕаллар:

Архаическай (Б.э. и. 3000-2750 сс.) — грамматическай морфемалар өссө график быһыытынан туттулла иликтэр. Урук IV археологическай сулууспа тиэкистэрэ. Сурук- Бичик бэрээдэгэ ааҕыы бэрээдэгэ мэлдьи сөп түбэспэт. Хаһаайыстыбаннай, юридическай, оскуола тиэкистэрэ.

Старошумерскай (2750-2315 сс. б. э. диэри) - клинописнай сурук- Бичик бастакы стадията, кэккэ сүдү грамматическай морфем сурукка бэриллэр. Араас темалаах текстэринэн историческай (Лагаш, Урук о. д. а), уонна религиальнай- литературнай (Абу Салабих, Фара уонна Эла) буолаллар. Бу кэм тыла «классическай шумер тыла »диэн ааҕыллар.

Көһө сылдьар (2315-2000 сс.). Хас да Аккад уонна икки тыллаах сурук- Бичик үөскүүр.

Новошумерскай (2136-2000 сс. б. э. диэри) грамматическай морфемалар бары кэриэтэ график быһыытынан туттуллубуттара. Гудеа литературнай уонна дьыалабыай текстэринэн, Лагаш II династиятын салайааччытынан (Б.э. ИНН. 2136-2104 сс.) Дьыалабыай, юридическай характердаах текстэрэ Ураа (2100-1996 сс. э. э. диэри) III династияларыттан, ол иһигэр Шульга сокуоннара, ыраахтааҕылар уонна чиновниктар суруйуулара тиийдилэр. Онтон текстэр элбэхтэр да, кинилэр суруйааччыларыгар айар- тутар наадалара төрөөбүт тылынан буолбакка, оскуолаҕа үөрэммит- такайбыт дии саныыллар.

Позднешумерскай, эбэтэр старовавилонскэй шумерскай (2017-1749 сс. б. э. диэри) бары грамматическай морфемалар график быһыытынан туттуллубуттара. Итэҕэл- литературнай уонна магическай текстэринэн ордук Нипур оскуолатын, тыаһа- ууһа, лексическэй, грамматическай уонна терминологическай справочниктарынан, Липит- Иштара- Иштара, Исина ыраахтааҕытын курдук Нипур оскуолалара, тыастара- уустара көрдөрүллэллэр. Икки тыллаах ыраахтааҕы суруктара Вавилон I династиятыттан (Б.э. и. 1894-1749 сс.) Лексикаҕа уонна грамматикаҕа Аккад тылын сабыдыала биллэр.

Послешумерскай (1749 сыл Б. э. И. I үйэтэ). Религинальнай- литературнай, литургическай уонна магическай текст (копия позднешумского периода), ол иһигэр диалектка эмиэ еme-sal, шумерскай этиилэринэн уонна Аккад тиэкистэригэр туттуллар.

Сурук-бичик

Шумер тыл суруга- бичигэ 4 тыһыынча б.э.и. үөскээбитэ, аан бастаан хаһаайыстыбаннай учуот (тыһыынча сыллар ортолоро) суруйууларынан уонна тыһыынчанан сыллар бүтүүлэригэр табылыыссаҕа хаһаайыстыбаннай тиэкистэр эрэ суоҕа[12].Шумердар пиктография сайдыытынан клинопись туһанар буолбуттап [13]. Клинописнай бэлиэлэри хас да категорияҕа араараллар[14]:

силиһэ эрэ суолтатын көрдөрөр логограмма;

тыл дорҕоонун эрэ көрдөрөр силлабограмма;

сыыппаралар;

детерминативтар, саҥарыллыбат бэлиэлэр лексико- семантическай көрүҥҥэ сыһыаннаах.

Лингвистическэй характеристик

Фонетика уонна Фонология

Аһаҕас Дорҕооннор

Шумер тылын саҥарыы аккадскэй биэриигэ эрэ биллэр буолан, дорҕоон тылын ахсаана уонна хаачыстыбата дискуссия буолар. Клинопись түөрт аһаҕас дорҕоонноох [23]:

Передний ряд	Непередний ряд
Верхний подъём	i	u
Неверхний подъём	e	a

Просодия

Олус элбэх омоним курдук тыллар баалларыттан чинчийээччилэр шумер тыла баар диэн гипотеза олохтообуттар. Ол эрээри бу сабаҕалааһын ханнык да дакаастабылынан бигэргэтиллибэтэҕэ уонна аныгы наукаҕа өйөбүлү көрсүбэт[31][32].

Морфонология

Морфем саҕатыгар аһаҕас дорҕооннор контракциялара буолар: е уонна i бүтүүтүгэр аһаҕас дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрэ (периодка тиийэ сурукка тиһиллэ илик), онтон икки аһаҕас дорҕоон биир уһатыллаллара. Аһаҕас дорҕоонунан урукку морфема аһаҕас дорҕоонунан дьүөрэлэһиэн сөп, ол эбэтэр морфологическай усулуобуйаттан тутулуга суох хаалыан сөп[33].

Былыргы соҕуруу шумер тиэкистэригэр «аһаҕас дорҕоон гармонията» диэн ааттанар сири ылар этэ: аһаҕас дорҕоон i уларыйар буоллаҕына эбэтэр е [34].

Аат тыл

"Тыыммат уонна тыынар " диэн икки кылаастарга арахсар. Маны таһынан ахсаан категориялара, түһүктэр уонна тардыһыы ааттара

Аат тылы уларытыы , холобур тыллар lugal «царь» и kur «гора»:

Падеж	Одушевлённый класс	Неодушевлённый класс
Абсолютив	lugal	kur
Эргатив	lugalle
Директив	lugalle	kurre
Датив	lugalra
Локатив	lugalla	kurra
Комитатив	lugalda	kurda
Аблатив		kurta
Терминатив	lugalšè	kuršè
Генитив	lugalla(k)	kurla(k)
Экватив	lugalgin7	kurgin7

Ахсаан аат

Шумердар алта уон мүнүүтэ иһигэр суолу- ииһи хааллардылар диэн суоттаан туһаналлара. Ахсаан өттүнэн үксүгэр сыыппаралар суруллубуттарын быһыытынан, кинилэр ааҕыыларын судургута суох судургута суох судургутук суруйаллар, ол эбэтэр сорох хойутуу текстэринэн табличка көмөтүнэн буолуон сөп.

Чтение	Этимология
1	diš, dili, deli, aš
2	min
3	eš5
4	lim, limmu
5	i, iá, ía
6	àš	«пять [+] один»
7	imin, umun5	«пять [+] два»
8	ussu	«пять [+] три»
9	ilim, ilimmu	«пять [+] четыре»
10	u
20	niš
30	ùšu	«двадцать [+] десять»
40	nimin	«двадцать [×] два»
50	ninnu	«двадцать [×] два [+] десять»
60	ĝíš(d)
3600	šár

Солбуйар Аат

Солбуйар ааты маннык разрядтарга араараллар[47]:

тус бэйэ;

тардыылаах;

ыйар;

ыйытар;

Сирэй солбуйар ааттар:

Ед. ч.	Мн. ч.
1-е лицо	ĝá-e, ĝe26, ĝe24-e	me-en-dè-en
2-е лицо	za-e, za, zé	me-en-zé-en
3-е лицо одушевлённое	e-ne, a-ne	e-ne-n

Туохтуур.

Туохтуур сирэйдэринэн, чыыһылаларын, кылаастарын, көрүҥнэрин, киэптэрин уонна ориентацияларын арахсар.

Шумерскай туохтуур икки көрүҥэ-эҥкилэ суох уонна дьүөрэлэспэт (шумерологияҕа сыһыарыллыбыттар, Аккад пособиеларыгар туһаныллыбыт бэлиэлэр, — «түргэн» уонна maral «Медный»). Немаркировкаламмыт киһи эҥкилэ суох көрүҥэ. Сүрүн көмө үс меморы туттуннахха: суффикс -е-, редуплик, супплетивизм

Лексика

Биллэр- көстөр лиэксикэни чопчу ааттыыр уустук. Шумерскай тылдьытын биэс аҥар тыһыынча кэриҥэ тыл баар[76].

Аҕыйах ахсааннаах Аккад тылын киирии тыллара биллэр (кэнники кэмҥэ кинилэр ахсааннара элбээтэ). Гипотеза баар, субстратнай «банановтар тылларыттан " киирии тыллар. Киирии тыллар атын тыллартан булуу генетическэй сибээһи уустугурар.

Үөрэтии историята

Шумер диэн тыл баарын туһунан учуонайдар XIX үйэ ортотугар аккадскай тыл ааҕалларын саҕана сабаҕалаабыттар.Туох баар тиэкистэр уонна бэлиэлэр расшифровкаламматахтар. Икки тылдьыт баар буолан шумер тыла дешифровкалар кыахтаммыта. Бастаан бу тылы аккадскай ( ол кэмҥэ ассиро-вавилонскай)диэн ааттыыр этилэр, онтон lišān Akkadî - ассирийдар уонна вавилонярдар тылларын аата буолан аныгы аакка уларыппыттар.[78]

Шумер тылын бастакы грамматиката (автор аккадскай диэн ааттыыра)1873 сыллаахха Ф. Ленорман суруйбут. Бастакы научнай грамматика 1923 сыллаахха А. Пебель оҥорбут[79].

Ол кэмтэн ыла А.Фалькенштейн автор быһыытынан грамматикаҕа үлэлэрэ (1949-1950), М.-Л. Томсена (1984), П. Аттингер (1993), Д. Эдцард (2003), В. Ремер (1999) бэчээттэммиттэрэ. Шумерскай тыл грамматикатын очеркатыгар И. М. Дьяконов суруйбут, онтон 1996 сыллаахха И. Т. Каневой грамматиката суруллубут[80].

Билиҥҥэ диэри шумер тылын толору тылдьыта суох[81].

Тиэкис холобура

Транслитерация	Перевод
dInanna nin-a-ni Ur-dNammu nitaḫ-kalg-ga lugal-Urim5ki-ma lugal-Ki-en-gi-Ki-ur-ke4 é-a-ni mu-na-dù	Инанне, его госпоже Ур-Намму, могущественный человек, царь Ура, царь Шумера и Аккада

Сахалыы тылбааһа

Инанне,

Кини хотунугар Ур- Намму,

Модун кыахтаах киһи,

Ура тойоно,

Шумер и Аккада ыраахтааҕыта

Хос быһаарыы

1. Канева И. Т. Шумерский язык. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — С. 6—7. — ISBN 5-85803-302-8.
2. ↑ ^{1 2} Дьяконов И. М. Шумерский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Главный редактор В. Н. Ярцева. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
3. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 20—21. — ISBN 978-5-87444-346-7.
4. ↑ Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — P. 1. — ISBN 90-04-12608-2.
5. ↑ Hayes J. L. A Manual of Sumerian Grammar and Texts. — Malibu: Undena Publications, 1990. — P. 5.
6. ↑ Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — P. 2—3. — ISBN 90-04-12608-2.
7. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 21. — ISBN 978-5-87444-346-7.
8. ↑ Hayes J. L. A Manual of Sumerian Grammar and Texts. — Malibu: Undena Publications, 1990. — P. 5—6.
9. ↑ Канева И. Т. Шумерский язык. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — С. 15. — ISBN 5-85803-302-8.
10. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 22—23. — ISBN 978-5-87444-346-7.
11. ↑ Hayes J. L. A Manual of Sumerian Grammar and Texts. — Malibu: Undena Publications, 1990. — P. 6.
12. ↑ Рудик, 2019.
13. ↑ Канева И. Т. Шумерский язык. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — С. 11—12. — ISBN 5-85803-302-8.
14. ↑ Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — P. 8—9. — ISBN 90-04-12608-2.
15. ↑ Канева И. Т. Шумерский язык. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — С. 18. — ISBN 5-85803-302-8.
16. ↑ Hayes J. Sumerian phonology // Phonologies of Asia and Africa. — Winona Lake: Eisenbrauns, 1997. — P. 1005—1006.
17. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 19—20. — ISBN 978-5-87444-346-7
18. ↑ Thomsen M.-L. The Sumerian Language. — Copenhagen: Akademisk Forlag, 1984. — P. 59—63. — ISBN 87-500-3654-8.
19. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 62. — ISBN 978-5-87444-346-7.
20. ↑ Thomsen M.-L. The Sumerian Language. — Copenhagen: Akademisk Forlag, 1984. — P. 71. — ISBN 87-500-3654-8.
21. ↑ Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — P. 29—30. — ISBN 90-04-12608-2.
22. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 65. — ISBN 978-5-87444-346-7.
23. ↑ Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — P. 61. — ISBN 90-04-12608-2.
24. ↑ ^{1 2 3 4 5} Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю. Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 74. — ISBN 978-5-87444-346-7.А
25. ↑ Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — P. 157—158. — ISBN 90-04-12608-2.
26. ↑ Thomsen M.-L. The Sumerian Language. — Copenhagen: Akademisk Forlag, 1984. — P. 86—87. — ISBN 87-500-3654-8.
27. ↑ Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — P. 167—171. — ISBN 90-04-12608-2.
28. ↑ Thomsen M.-L. The Sumerian Language. — Copenhagen: Akademisk Forlag, 1984. — P. 51. — ISBN 87-500-3654-8.
29. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 84. — ISBN 978-5-87444-346-7.
30. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 80—81. — ISBN 978-5-87444-346-7.
31. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 88. — ISBN 978-5-87444-346-7.
32. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 88—91. — ISBN 978-5-87444-346-7.
33. ↑ Канева И. Т. Шумерский язык. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — С. 7—8. — ISBN 5-85803-302-8.
34. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 26. — ISBN 978-5-87444-346-7.
35. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 26—27. — ISBN 978-5-87444-346-7.
36. ↑ Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык // Языки мира. Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — С. 27. — ISBN 978-5-87444-346-7.
37. ↑ Hayes J. L. A Manual of Sumerian Grammar and Texts. — Malibu: Undena Publications, 1990. — P. 47—50.

Литература

• Канева И. Т. Шумерский язык. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — ISBN 5-85803-302-8
• Канева И. Т., Козлова Н. В., Визирова Е. Ю.Шумерский язык / Языки мира: Древние реликтовые языки Передней Азии. — М.: Academia, 2010. — ISBN 978-5-87444-346-7
• Edzard D. O. Summerian Grammar. — Leiden-Boston: Brill, 2003. — ISBN 90-04-12608-2
• Hayes J. L. A Manual of Sumerian Grammar and Texts. — Malibu: Undena Publications, 1990.
• Thomsen M.-L. The Sumerian Language. — Copenhagen: Akademisk Forlag, 1984. — ISBN 87-500-3654-8
• Рудик, Надежда. Мир в равновесии: древнейшие шумерские заклинания // Троицкий вариант : журнал. — 2019. — № 1 (270) (15 января). — С. 10—11, 13.