Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр
Аныгы үйэҕэ эдэрдэр атаахтык иитиллэн, үөрэтиллэн улааталлара элбээн хаалан уонна ыал буолуу үгэстэрин суох оҥороннор эдэр ыаллар арахсыылара үксээн иһэр.
Билигин саҥа холбоспут ыаллар аҥардарын курдуктара сотору кэминэн арахсалларын туһунан бары билэллэр. Эдэрдэр солумсах санаалара улаатан хаалыытыттан атынтан-атыҥҥа көтүөккэлээн иһэллэрэ эбиллэн ыаллар арахсыылара элбээтэ. “Айыы үөрэҕэ” диэн секта эдэрдэр айыыны оҥорор санааларын аһара ыытан бары солуну, атыны көрдүү сатыылларын үксэтэрэ ыал олоҕун алдьатар.
Ыал буолуу сүрүн анала диэн оҕо төрөтүүтэ буолар. Эр киһи уонна дьахтар оҕо төрөтөөрү, саҥа киһини үөскэтээри, олохторун салҕаары сөбүлэһии оҥостоннор ыал буолаллар. Бу оҕо хайдах быһыылаах, майгылаах буолан төрүүрэ эр киһини таба талан ылыыттан улахан тутулуктааҕын бу кэмҥэ умнан сылдьаллар. Бу улахан уратыны сахалар былыргы кэмнэргэ быһааран аналлаах ыал буолуу үгэстэрин туһаналлар этэ.
Кыыс оҕо ыалы тэрийэригэр ыраас кыыһынан буоларын ыал буолуу үгэстэрэ ирдииллэр. Ол иһин кыыс аатыгар –куо диэн эбиискэни туһанан ырааһын бэлиэтииллэр. Ол барыта ыраас кыыс оҕо эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕотугар тириэрдэринэн быһаарыллан олоххо киирэн сылдьар.
Ыалы тэрийиигэ ыал буолуу үгэстэрин тутуһууну аҕа уустарын баһылыктара кытаанахтык ирдииллэрэ табыллар. Аҕа ууһун баһылыга аймахтара сайдан, тупсан, үлэни кыайан иһиилэригэр ылар улахан оруола, бу үгэстэри тутуһууттан быһаччы тутулуктаах. (1,52).
Быстар дьадаҥылар туораппыт ыал буолуу үгэстэригэр киирсэр энньэни уонна халыымы эдэрдэр ыалы тэрийэллэригэр туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолар кэмэ кэллэ. Аныгы кыыс ыалы тэрийэригэр аналлаах баайын эрдэттэн мунньунан бэлэмнэнэрэ бу кэмҥэ кыаллар кыахтанна.
Уол оҕото ыалы тэрийэригэр быстар дьадаҥы буолбакка аналлаах баайдаах, кыыс оҕо энньэтин саҕа халыымы киллэрэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолара табыллар. Сөптөөх баайдарын холбоон ыалы тэрийбит дьон сонно арахса сатыыллара тохтуур кыахтанар.
Ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыга туттуллар аналлаах таптал диэн тылы үөскэтэн туһаналлар. Таба тал – таптал диэн тыл суолтата итинник быһаарыллар. Билигин бу тылы көҥүллэринэн барбыт дьахталлар имэҥнэрэ аһара улааппытын кистииргэ анаан тутта сылдьаллара сыыһаны, халыйыыны үөскэтэр.
Оҕону төрөтүүгэ дьон бэйэлэрин туһалаах хаачыстыбалара диэн баарын билигин умнан кэбистилэр. Ол да буоллар аймахтар сайдалларын, тупсалларын туһугар ыал буолааччылар төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтэн икки өрүттээх хаачыстыбаларын билинэллэрэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар:
1. Туһалаах хаачыстыбалар.
2. Куһаҕан, буортулаах хаачыстыбалар.
Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэр. Кинилэр туһалаах да, куһаҕан да хаачыстыбалара удьуордаан уонна утумнаан оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы бэриллэн иһэллэрин билэллэрэ эрэйиллэр.
Оҕо төрөтүүгэ эр киһи саамай туһалаах хаачыстыбатынан буор кутун сайдыылааҕа буолар. Буор кут диэн хас да көлүөнэ дьон олохторун устата элбэхтик үлэлииртэн, хамсыыртан үөскүүр өй-санаа, быччыҥнары хамсатар кыах ааттанар.
Сахалар бу үлэни оҥорууга улахан туһалаах уратыны үөрэтэн, билэн ыал буолуу үгэстэригэр киллэрэн туһаналлар. Сайдыылаах буор куттаах эр киһи оҕото, кэлэр көлүөнэлэрэ кини буор кутун ылынаннар үлэҕэ тупсарыылары, сайдыыны киллэрэр кыахтаналлар.
Куһаҕан, буортулаах хаачыстыбалаах эр дьону эрдэттэн билэн туоратыыны ыал буолуу үгэстэрин туһанан оҥоруу ордук табыллар. Кыыс оҕо эр киһини ыал буолуох инниттэн талан ылар кыахтанара аймахтар, аҕа уустара тупсан иһэллэрин үөскэтэр.
Оҕо ыалга саҥа киһи буолан олохторугар үһүс өрүтү үөскэтэн таһаарара демократия тутулугун олоххо киллэрэн сайдыыны ситиһиигэ аналланар.
Эдэрдэр солумсах буолуулара улаатан хаалан ыал олоҕун таба сыаналаабат буола сылдьаллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ анаан-минээн солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр, биллэрэр тылы суох оҥорон эдэрдэр солумсах буолууларын улаатыннараллар. “Сонун” диэн сахаларга суох тылы булан солун диэни солбуйан солумсах буолуу суох буолбутун курдук албыны үөскэтэ сылдьаллар.
Албын билиннэҕинэ, арылыннаҕына дьон албыҥҥа түбэһэ, киирэн биэрэ сылдьыбыттарыттан саатан, кыбыстан туһаммат буолуулара үөскээһиниттэн сыыйа хаалан барыытыгар тириэрдэллэр. Бу албын арылларын “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонун билии үөскэтэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэйинэн” ааҕыллар этилэр, бары салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара. Бу былаас эстибитин кэннэ дьадаҥы “үчүгэй” диэн этии куһаҕана арыллан аны хаалбыта, билигин баайдар үчүгэй буолан сылдьаллар. Дьон бары байыыны ситиһэ сатаан үлэни кыайа-хото үлэлииллэриттэн омук сайдыыны ситиһэрэ кыаллар.
Өй-санаа үөрэҕэр бу үөскээн олоххо киирбит тосту уларыйыыны араас үөрэхтээхтэр, учуонайдар диэн ааттанааччылар билбэт буола сылдьаллара улахан хомолтолоох. Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр бу үөрэхтээхтэри аны итэҕэйбэт буоллахтарына, албыннарыттан босхолоннохторуна эрэ, олоххо таба суолу тутуһар кыахтаналлар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ суох оҥоро сатаабыт солун диэн тылларын урукку оннугар киллэрдэхтэринэ эрэ саха дьоно солумсах буолуулара аҕыйыыра үөскээн өйдөрө-санаалара көнүөн сөп.
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.