Ыйааһын хараҕа
Олоҕу олоруу олус уустук уонна ыарахан диэн ааттанар. Сааһыран истэххэ өссө ыараан иһэрэ биллэр. Сахалар “Олох ыарахан”, “Кырдьар кырыыс муҥа” диэн этэллэрэ хас биирдии киһиэхэ кэмэ кэллэҕинэ тиийэн кэлэр уонна киһи эрдэттэн, эдэр, кыанар эрдэҕиттэн төһө бэлэмнээҕиттэн тутулуктанан куһаҕан дьайыыта кыччаан биэрэр. Онтон кырдьар сааһа, мөлтүүр кэмэ кэлиитигэр төһө кыайарынан баайы-малы мунньунан уонна кэмигэр кэлэр көлүөнэлэрин үөскэтэн киһилии быһыылаах буолууга иитэн, үөрэтэн бэлэмнэммэтэх киһи өссө улахан ыараханы көрсөрө быһаарыллар.
Киһи оҥорор быһыылара барылара иккилии өрүттээхтэриттэн, үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэннэргэ хаһан баҕарар арахсалларыттан уонна олох ханнык эрэ кэмнэригэр аны уларыйан, атастаһан, солбуйсан биэрэллэриттэн олоҕу олоруу өссө уустугурара быһаарыллар. Киһи бэйэтэ “Үрүҥү, хараны кыайан араарбатаҕына” дөбөҥнүк оҥоруллар куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥорон кэбиһиэн эбэтэр атыттар, бу “үчүгэй” диэн этэр албыннарыгар киирэн биэриэн сөп.
Оҕо саҥа улаатан иһэн төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн ханнык быһыылары, хайдах оҥороллоругар үөрэммитинэн барар. Төрөппүт маннык оҥор диэн көрдөрөн, этэн, ыйан биэриитэ үөрэҕи ылыныыны түргэтэтэр. Оҕо төһө эдэриттэн билэн-көрөн үөрэнэн бу үчүгэй, туһалаах быһыы, маны элбэхтик оҥоруохха, онтон бу куһаҕан, манныгы оҥорумуохха диэн быһаарыыны ылынарга үөрэнэр уонна оҥорор быһыытын салайар кыахтанар даҕаны, оччонон олоҕор туһалааҕы оҥостор, киһи буолууну ситиһэр кыаҕа улаатар.
Киһи оҥорор быһыыларын бу үчүгэй, онтон бу куһаҕан быһыы диэн арааран быһаарыы киһи олорор олоҕуттан ордук улахан туту-луктаах. Дьон бары баайдар уонна дьадаҥылар, үлэһиттэр диэн икки өрүккэ арахсалларыттан өйдөрө-санаалара туспа уратылардаах буола сайдалларын сахалар быһааран өс хоһоонноро оҥорон туһаналлар. Өй-санаа уларыйыытын бу тутулуга “Бытие определяет сознание” диэн арҕааҥҥы омуктар этиилэринэн толору бэриллэр.
Бары улахан таҥара үөрэхтэрэ, бу быһаарыыны туһанан киһи оҥорор быһыыларын тус-туспа араартаан, талбыттарынан быһааран итэҕэйэр дьоҥҥо көмөлөһө, ыйан биэрэ сатыыллар. Арай олоххо үөскээн киирэн иһэр уларыйыылары өй-санаа үөрэҕэр киллэрэн биэрэллэрэ бытаанынан уонна уруккуну “үчүгэй” диир санаалара улаханыттан, бу кэмҥэ түргэнник сайдан иһэр олох хаамыытыттан, улахан таҥара үөрэхтэрэ хаалан иһэллэрин тэҥэ, салайааччылар бас билиилэригэр киирэннэр диктатуралары үөскэтэн сылдьаллар.
Сахалар өй-санаа, таҥараларын үөрэҕэ киһи оҥорбут быһыыларын быһаарыыга ыйааһын хараҕын туһанан олоххо сөп түбэһэр таба быһаарыыны оҥорор кыахтанар. Киһи оҥорор быһыыларын ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрүү, ыйааһыҥҥа ыйаан көрөн хайа быһыылара; үчүгэйэ дуу эбэтэр куһаҕана дуу элбэҕин, хайалара баһыйарын быһааран олоххо туһанар. Бу өй-санаа, итэҕэл үөрэҕэ сахаларга былыр-былыргыттан айылҕаҕа тэҥнэһиини үөскэтэргэ анаан туттуллар уонна билигин да туһаныллара эрэйиллэр.
Киһи уһун үйэтин тухары араас элбэх быһыылары оҥорор. Бу оҥорор быһыыларын барыларын бэйэтэ “үчүгэй” диэн сыаналыан сөп. Арай бу быһыыларын атын дьон оҥорор быһыыларыгар тэҥнээн көрдөҕүнэ эрэ тус-туспа араартаан, бу үчүгэй, онтон бу куһаҕан быһыы диэн таба быһаарар кыахтанар. Киһиэхэ бу оҥорор быһыыларбын атыттар туох диэн сыаналыахтарай диэн ыйытык куруук бастаан иһэрэ эрэйиллэр уонна оҥорор быһыылара дьон бары оҥорор киһилии быһыыларыгар сөп түбэһэллэрэ, аһара барбаттара ирдэнэр. Бу быһаарыыны тутуһан сахаларга сиэр уонна киһи быһыыта диэн өйү-санааны уонна оҥорор быһыылар аһара баралларын хааччахтыыр өйдөбүллэр үөскээн туттуллаллар.
Дьон оҥорор бары быһыыларыттан куһаҕан быһыылара быдан аҕыйах өттүн ылаллар. Оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары туһалаахтартан, үчүгэйдэртэн туспа арааран билэ үөрэннэҕинэ эрэ, үчүгэй быһыылары куһаҕантан арааран билэри түргэнник ситиһэр кыахтанар. Бу быһаарыы оҕону үөрэтиигэ хайаан да тутуһуллуо этэ. Оҕо аан маҥнай дьон оҥорор ханнык быһыылара куһаҕаннарын туспа арааран билэ үөрэннэҕинэ, олору оҥорботугар, туттунарыгар үөрэнэр кыахтанар, оччоҕуна үчүгэй быһыылары оҥороро эбиллэр. Онтон куһаҕан быһыылары туспа арааран билбэтэҕинэ бары быһыылары “үчүгэй” диэн сыыһа саныы-рыттан куһаҕаны да, үчүгэйи да арааран билбэккэ, дөбөҥнүк оҥоруллар куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥоруон сөп. Маннык үөрэммит киһини сахалар “Yчүгэйи, куһаҕаны арааран билбэт киһи” эбэтэр “Yрүҥү, хараны араарбат” диэн быһаараллар уонна өйө-санаата ситэ сайда, киһи буолууну ситиһэ илигин биллэрэллэр.
Сахалар үчүгэй киһини быһаарарга аналлаах таҥара үөрэҕин “Киһилии быһыылаах” диэн этиитин билигин да тутта сылдьабыт. Киһилии быһыылаах киһи тугу оҥорорун барытын дьон оҥорорун курдук оҥорор, атыннык, тиэрэтик, түктэрини оҥорбот киһи ааттанар. Оҥорор быһыыта барыта атын дьон оҥороллоругар сөп түбэһэр, киһи оҥорорун курдук буоллаҕына киһи быһыылаах диэн буолар.
Тугу барытын дьон оҥороруттан туспатык, атыннык, тиэрэтик оҥордоххо киһи билбэтэ, ханнык эмэ саҥаны айыы буолан тахсар, ол иһин туга эмэтэ табыллыбакка, сыыһаҕа кубулуйан тахсан дьон олоҕор кутталы үөскэтиэн сөп. Ситэ ырытыллыбакка, туох содул үөскүүрэ быһаарыллыбакка эрэ оҥоруллубут быһыылар, саҥаны айыылар, сахалар үөрэхтэринэн быстах быһыылар диэн ааттаналлар уонна куһаҕаҥҥа кубулуйаллара элбээн хаалар.
Билигин тыл үөрэхтээхтэрэ дьону барыларын “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн албыннаан ыҥыралларыттан эдэр уолаттар саҥаны айаары, айыыны оҥоро охсоору, дьон билбэттэрин, оҥор-ботторун оҥоро сатааннар сыыһа-халты туттуналлара, быстах быһыы-ларга киирэн биэрэллэрэ ордук элбээтэ. Бу хаарыан уолаттар 30-ча бырыһыаннара аһара туттунуулары оҥорон хаайыыга киирэн тах-саллара аныгы салайааччылары, тыл үөрэхтээхтэрин кыратык да таарыйан көрбөтө олус хомолтолоох. Саҥаны айыыны оҥоро сатыыр дьон элбээһиннэрэ сэрии буоларыгар тириэрдэр.
Киһи оҥорор быһыыларыттан хайалара; үчүгэйэ дуу эбэтэр куһаҕана дуу баһыйара, хайдах киһи буоларын быһаарар. Элбэх үчүгэйи оҥорбут киһи үчүгэй быһыылаах киһиэхэ киирсэр.
Киһи хаһан эрэ оҥорбут куһаҕан быһыыларын кэлин оҥорор үчүгэй быһыылара баһыйдахтарына, ыйааһын чааскыта аҥар, үчүгэй өттүгэр хамсаан, үчүгэй быһыылаах киһиэхэ кубулуйар кыахтанар.
“Сыптараҥ ынах хотону биир гына сутуйар” диэн өс хоһооно киһи оҥорор куһаҕан быһыыта киэҥник тарҕанарын, ыһылларын, куһаҕан быһыы атыттарга сабыдыала ордук улаханын быһаарар.
“Ложка дегтя портит бочку меда” диэн нууччалыы өс хоһооно биир эмэ да оҥоруллан хаалбыт олус куһаҕан быһыы сыалай буочука мүөтү мунньунуу курдук олус элбэх туһалаах үлэнэн ситиһиллибит үчүгэйи буортулуурун, туһата суох оҥорорун биллэрэр.
Айылҕа төрүт тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн куһаҕан эрэ барыта киһиэхэ туһата суох буолбатах. “Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх” диэн этии билигин да туттулла сылдьар.
Куһаҕантан үчүгэй үөскээн тахсара киһи олоҕор эмиэ элбэх. Тымныы уунан куттан эти-сиини дьарыктааһын саҥа саҕалыыр киһиэхэ төһө да олус куһаҕанын, эрэйдээҕин иһин киһи доруобуйатын көннөрөр, этин-сиинин тупсарар, бөҕөргөтөр күүстээх буолан куруук дьарыктаннахха үчүгэйи аҕалар быһыыга киирсэр.
Манна аһаабакка сылдьыы киһиэхэ төһө да эрэйдээҕин, куһаҕанын иһин доруобуйаҕа, эт-сиин оннугар түһэригэр көмөлөһөрүттэн эмиэ үчүгэйгэ киирсэр быһыы буолар. Арай аһаабакка сылдьар, аһылыгы көтүтэр кэмҥэ ыраас ууну иһэн биэриини аһылык кэмин хойутаппакка эрэ оҥоро сырыттахха куртах кэмигэр ыраастанарыгар көмөлөһөрүн умнубатахха табыллар.
Киһи оҥорбут быһыыларын ыйааһынынан мээрэйдээһин тэҥнээн көрүү диэн ааттанар. Сахалар былыр-былыргыттан сир-дойду тэҥ-нэһии балаһыанньатыгар тутуллан турарын, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрин билэннэр, киһи оҥорор быһыыларын үчүгэйин уонна куһаҕанын эмиэ тэҥнээн, ыйааһынынан ыйаан көрөн быһаарыыны ылынары итэҕэллэригэр киллэрбиттэр.
Киһи өлбүтүн кэннэ кута хайа дойдуга барарын быһаарыы сахалыы итэҕэлинэн ыйааһын хараҕынан оҥоруллар. Киһи үйэтин тухары оҥорбут бары үчүгэй быһыыларын мунньан ыйааһын биир чааскытыгар, онтон бары оҥорбут куһаҕан быһыыларын мунньан ыйааһын атын чааскытыгар ууруллар. Манна ыйааһын хайа өттө ыараханынан, кыайарынан көрөн, бу киһини хайа дойдуга; үөһээ дуу, аллараа дуу атаарыыны христианскай таҥара итэҕэлэ тутуһар.
Кут-сүр үөрэҕэр үчүгэй санаалардаах кут ыйааһына чэпчэки буолан Yөһээ дойдуга тахсар диэн быһаарыы баар. Киһи олус элбэх үчүгэйи оҥордоҕуна эрэ кута үтүө санааланар, бэйэтэ үчүгэй киһи буолар. Онтон куһаҕан санааларынан туолбут кут ыйааһына ыараан Аллараа дойдуга түһэр диэн христианскай таҥара үөрэҕэр этиллэр. Куһаҕан быһыы, куһаҕан санаа бэйэтэ да олус ыарахан, туһааннаах сириттэн тардыһа сылдьар, ол иһин киһи төһө эмэ элбэх үчүгэйи оҥорбутун тоҕо сотон суох оҥорор кыахтаах. Ити иһин кыра да куһаҕан быһыы олус ыарахан диэн сыаналанар.
Хара санаа, куһаҕан санаа, киһи кыайан туолбатах санаата туһааннаах киһититтэн тардыһа сылдьарыттан, санаата арахпакка ыраах тэйбэккэ, чугас сылдьар. Маннык санааларынан туолбут кут ыраах кыайан барбат, куһаҕан санааларын тардыһыыларынан тутулуктанан чугас дьонуттан кыайан арахсан барбакка эрэйдэнэр. Маны быһаарыыга бэйэтигэр тиийинэн өлбүт киһи эбэтэр баҕа санаата, кэриэс этиитэ туолбатах киһи кута ыраах кыайан барбакка чугас дьонугар биллэ-көстө сылдьара, түүлгэ элбэхтик көстөрө, үөр буолара сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэр бэлиэтэнэр.
Yчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорбут киһи кута христианскай таҥара дьиэтин ыйыытынан Ырай дойдутугар барар диэн итэҕэйэр дьону быһаччы албынныыллар. Бу дойду аата сахалыы итэҕэлинэн ыра санаа дойдута диэн ааттанар уонна киһи хаһан да туолбат баҕа санаалара мунньустар сирдэрэ буолар. Киһи өллөҕүнэ этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылаллара суох буолан куттара туспа баран айыы буолан сылдьаллар. Киһи өйө көтөрүгэр эбэтэр өлөрүгэр бэйэтэ ыра санаатынан үгэс оҥостон көрөр дойдутугар илэ тиийэ сылдьар курдук сананар кыахтаныан сөп. Өй-санаа бу уратытын христианскай таҥара үөрэҕэр туһанан ыра санаа дойдутун, Ырайы үөскэппиттэр.
Элбэх куһаҕан быһыылары оҥорбут киһи кута Аллараа дойдуга түһэр диэн этэллэр. Онно абааһылар кини кутун аат уотугар сыра-йаллар, тимир хобордооххо буһараллар диэн христианскай, православнай таҥара үөрэхтэрэ итэҕэйэр дьону улаханнык куттаан үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорорго күһэйэллэр.
Саха дьонун таҥараларын үөрэҕэр итинник догмаҕа кубулуйбут сымыйа өйдөбүллэр суохтар, киһи өйө-санаата өллөҕүнэ ханнык да буолбутун иһин Үөһээ дойдуга тахсар эбэтэр Анараа дойдуга барар. Киһи оҥорор кыра, быстах куһаҕан быһыылара үчүгэй быһыылары оҥордоҕуна сотуллан ырааһыран иһэллэр. Киһи оҥорор бары быһыылара хайа эрэ өттүнэн эмиэ тэҥнэһии балаһыанньатыгар сылдьыахтаахтар, хайа да өттүгэр аһара бардахтарына халыйыыны үөскэтэллэр. Бу быһаарыы айылҕа сүрүн тутулугар, “Туох барыта икки өрүттээҕэр” уонна тэҥнэһии сокуонугар эмиэ сөп түбэһэр.
Сахалар киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрөн быһаарыылара айылҕаҕа тэҥнэһиини үөскэтиигэ уонна олоххо киллэриигэ туһалыыр.
Ханнык баҕарар саҥаны айыы айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун хамсатар, хайа эрэ диэки сыҕарытар. Сүүрбэһис үйэ саамай улахан саҥаны айыыта, атом күүһүн арыйыы билигин кэлэн сирдээҕи олоҕу оннуттан туллаҥнатар, сыыһа туттардаҕына букатын да симэлитэр, бары куттанар “апокалипсистэригэр” тириэрдэр кыахтааҕа быһаарыллан сылдьар. Бу сайдыыны ситиһии саҥаны айыытыттан дьон-норуот олус улаханнык сэрэннэхтэринэ эрэ, сиргэ алдьархайдар тахсыбаккалар олох салгыы сайдар кыахтаммыта кырдьык. Бу суоһаабыт кутталтан дьон ханна куоталларын билбэккэ сылдьаллар.
Дьон төһө да үчүгэйи баҕара, сэрэнэ сатаабыттарын иһин сир үрдүгэр радиация тарҕаныыта сыыһа-халты туттунуулартан үөскээн тэнийэн иһиэн сөбүн 1986 сыллаахха Чернобыль атомнай уот биэрэр станцията дьон сыыһа туттунууларыттан эстэн тоҕо барбыта уонна 2011 сыллаахха улахан сир хамсааһына Фукусима-1 диэн атомнай уот биэрэр станцияны алдьаппыта бигэргэтэр.
Сахалар таҥараларын үөрэҕин этиилэрин: “Айыыны оҥорума”, “Аһара барыма”, “Сиэри, киһи быһыытын тутус” диэннэри тутуһа сырыттахха эрэ айылҕаҕа былыр-былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньата улаханнык хамсаабатыттан олох биир тэҥник салҕанан баран иһэрин ситиһиэххэ сөп.
Билигин дьон-аймах сайдан иһэр техногеннай диэн ааттаах, саҥаны айыылары элбэхтик оҥорон, туһанан иһэр суоллара сотору муҥурданарын аналлаах үөрэхтээхтэр сэрэппиттэрэ ыраатта. (1,95).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.