Ылыы уонна биэрии

Айылҕа киһи этигэр-сиинигэр улахан дьайыыны оҥорор. Киһи тыынар салгынын уонна аһыыр аһылыгын айылҕаттан ылан туһанар, ону тэҥэ, хааны сиир үөннэр халбаҥнаабат тутулугу үөскэтэллэр.  

Сырдык уонна хараҥа солбуйса сылдьан дьайыылара киһи өйүн-санаатын сайыннараллар, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарыгар тириэрдэллэр. Онтон сылаас уонна тымныы хардары-таары дьайыылара киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын эрчийэн, дьарыктаан тулуурдаах, туттунар күүстээх буолара үөс-күүрүгэр туһалыыллар.

Киһи өйүгэр-санаатыгар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйа сылдьар тутулуга куруук утарыта хайысхалаах икки өрүтү, өйү-санааны уонна оҥорор быһыыны үөскэтэн иһэллэр:

1. Ылыы.

2. Биэрии.

Өй-санаа уонна оҥорор быһыы бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырыттахпытына суолталара арыллар:

1. Ылыы диэн киһи бэйэтигэр туһалааҕы ылыныыта, эбиниитэ, булунуута ааттанар. Киһи бэйэтигэр туһалааҕы оҥостуута санаатын тупсарар, олоҕун көннөрөр, ол иһин үчүгэйинэн ааҕыллар быһыы буолар. Дьон бары үчүгэйи эккирэтэ, ылына, булуна, эбинэ сатыыл-лара ити быһаарыыттан тутулуктанар.

Дьахтар эр киһиттэн ылан оҕо төрөтөрүттэн күүстээҕи, кыахтааҕы талан ыла сатыыр санаата хаһан баҕарар элбиир. Төрүүр оҕо этэ-сиинэ уонна өйө-санаата эр киһиттэн кэлэр буор кутуттан быһаччы тутулуктаахтарын аныгы дьахталлар биллэхтэринэ эрэ табыллыа, оҕолоро күүстээх, кыахтаах буолан төрүө этилэр.

Ылыы киһиэхэ бэйэмсэх буолууну үөскэтэн улаатыннарар. Дьахтар бэйэмсэх санаата эр киһиттэн ыларыттан тутулуктанар уонна улаатан иһэр баҕа санааны үөскэтэн өйүн-санаатын уларытар.

Баайы-малы мунньунуу ылыы элбииригэр тириэрдэрин сахалар быһааран өс хоһооно оҥорон туһана сылдьаллар.

2. Биэрии диэн атын дьоҥҥо үчүгэйи оҥоруу, бэйэттэн көҕүрэтии ааттанар. Киһи бэйэтиттэн тугу эмэ арааран атын киһиэхэ биэрэрэ өйө-санаата сайдан, тупсан иһиититтэн, киһилии быһыыны ситиспититтэн үөскээбит уонна кыыллартан туспа арахсыыга тириэрдибит туһалаах өй-санаа буолар.

Тугу эмэ биэрии уустук, эбиискэ үлэттэн тахсар уонна өйгө-санааҕа эрэйи, кураанахсыйыыны үөскэтэр. Оҕо киһи буолуу өйүн-санаатын ситистэҕинэ эрэ тугу эмэ атыттарга биэрэри кыайан оҥорор кыахтанар. Кыыллар, көтөрдөр оҕолоругар тугу эмэ сиири биэрэллэриттэн ураты атыны биэрбэттэр уонна бэйэлэрэ хайдах оҥороллоругар  үтүгүннэрэн үөрэтэллэр.

Эр киһи дьахтарга биэрэн иһэриттэн өйө-санаата атыттарга туһаны, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаах. Айылҕаттан эр киһи биэрэр, ону-маны оҥорор, тутар аналлаах. Оҕо оҥоруута диэн кэлэр көлүөнэни биэрии буолар. Ол иһин сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыы ыал буолуу үгэстэригэр киирэн туттуллар уонна таптал диэн тылы үөскэппит.

Эт-сиин атыҥҥа баҕарар санаата имэҥ диэн буолар. Таптал имэҥ буолбатах, өй-санаа быһаарыыта, таба талан ылыыта ааттанар. Аныгы дьахталлар имэҥнэрэ аһара барбытын кистээн таптал диэн тылы сыыһа туһанан саптына сылдьаллар.

Биэрии диэн быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратытыттан сайдан тахсан киһилии быһыы үөскээбит. Биэрии диэни кыыллар оҥорботторуттан киһи эрэ оҥороруттан киһи буолуу өйө-санаата тугу эрэ биэрэртэн үөскээн сайдан, кыыллартан туспа арахсыбыт.

Киһи өйүгэр-санаатыгар ылыы уонна биэрии утарыта суолталаах икки өрүтү үөскэтэллэр. Икки өрүттэр бу уратылара баайга-малга сыһыантан ордук чуолкайдан тахсар.

Баай мунньуллан, эбиллэн иһиитэ киһи өйүн-санаатын уларытан ылыыны үгүстүк туһаныыга тириэрдэр. Ылан иһииттэн баай эбиллэрэ киһи ылар баҕа санаатын улаатыннаран кэбиһиэн сөп. Биэриини оҥоруу баайтан көҕүрэтэн, аҕыйатан иһэрэ атын киһиэхэ ураты көмөлөһөр баҕа санаа баар буоллаҕына эрэ табыллар.

“Аҕал” диэтэххэ, антах хайыһар, “ыл” диэтэххэ, ымах гынар, “кулу” диэтэххэ, курус гынар, “мэ” диэтэххэ, мичик гынар” диэн өс хоһооно ылыы уонна биэрии киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратыларын толору арыйар. (1,56).

Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин аһара баран хаалбатахтарына, киһилии быһыыны тутуһа сырыттахтарына киһи олоҕо табыллар, туруктаахтык сайдар кыахтанар.

Ылыы уонна биэрии киһи этиттэн-сииниттэн тутулуктааҕа уонна өйө-санаата икки өрүттэнэн тахсалларын үөскэтэрэ айылҕа киһини салайарын биллэрэр. (2,18).

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.