Ырытыы:Мэҥ

Yгүс киһи сирэйигэр мэҥ баар. Хара, кыра мэҥнэр саха дьонун сирэйдэригэр үксүлэригэр бааллар. Сорохторго мэҥнэрэ суох буолар. Бааһынай, саха нуучча эбэтэр атын омук буккуспут хааннаах дьоҥҥо элбэх мэҥ баара көстүбэт. Киин улуустар сахаларыгар ордук элбэх мэҥнээхтэр.

Мэҥ туохтан үөскүүрэ ситэ биллэ илик. Сахалар мэҥи «Бэлиэ» диэн ааттыыллар. Кырдьык даҕаны киһини ким эрэ, Айылҕа соруйан сүппэтин диэн анаан-минээн бэлиэтээн кэбиһэрин курдук улахан, кыра хара туочукалар, мэҥнэр киһи сирэйигэр эрэ буолбакка атын да өттүлэригэр үөскээн сылдьаллар.

Киһиэхэ мэҥ баар буолуута этин-сиинин уратыларынан быһаарыллар. Киһи этин-сиинин уларыйыыларын араас элбэх гормоннар дьайаннар уларыталлар. Малетонин диэн киһини кырытыннарар гормон элбээтэҕинэ киһиэхэ мэҥ баар буолар диэн үөрэхтээхтэр этэллэр. Төһө гормон баарыттан мэҥ улахана, кырата быһаччы тутулуктаах. Мэҥнээх дьон түргэнник ситэн-хотон эрдэ кырдьаллар.

Былыргы кэпсээннэргэ кэпсэнэр ойууннар, удаҕаннар улахан мэҥнээхтэрэ ахтыллаллар. Биир номоххо кэпсэнэринэн улуу удаҕан уҥуоҕун уйгуурдубуттарыгар саҕалааччы киһини улаханнык кэһэтээри гынан баран бэлиэ сиригэр мэҥнээҕин иһин тыыппатаҕа, сэрэппитэ эрэ биллэр. (1,171 )

Yөрэхтээхтэр билинэллэринэн киһи мэҥэ хаһан да сүтэн, симэлийэн хаалбат, оннуттан халбарыйбат эбит. Аныгы үйэҕэ медицина сайдан мэҥи быһан ылан бырахпыттарын кэнниттэн сотору эмиэ үүнэн тахсар диэн этэллэр.

Мэҥ хантан кэлэрин, туохтан үөскүүрүн быһаарарга Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтары үөрэтии ордук туһаны аҕалыах курдук. Медицинэ науката быһаарбытынан киһи этэ-сиинэ ордук сибиинньэҕэ маарынныыр эбит. Сибиинньэттэн саппаас чаас, уорган ылан киһиэхэ олордон биэрии үлэтинэн утумнаахтык дьарыктана сылдьаллар.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспа төрүттээхтэр. Эт-сиин киһи сүрүн төрүтэ, Айылҕа эттиктэриттэн үөскүүр уонна Айылҕаттан быһаччы уунан, аһынан-үөлүнэн, доруобуйатынан тутулуктанар.

Айылҕаҕа олус элбэхтик уонна түргэнник үөскээн ылар кэмнэрдээх кыылынан куобах буолар. Кыра да буоллар тыынар-тыыннаах, сылаас хааннаах харамай. Этин-сиинин оҥоһуута син-биир маарынныыр.

Саха дьоно булчут буола улааталларыгар куобаҕы бултаан үөрэнэллэр. Туһахха иҥнибит куобаҕы тутан ылаары ыксаттахха үүт-үкчү кыра оҕо ытаан эрэрин курдук тохтоло суох бэбээрээхтиир. Айылҕаҕа сылдьар хас биирдии булчут киһиэхэ кини эмиэ кыра оҕо буола сылдьыбытын санатар. Куобах оҕо курдук ытаан бэбээрэрэ киһи уонна куобах ханнык эрэ биир сүрүн тутулуктаахтарын, киһи куобахтан үөрэнэн, туох эрэ билиини ылынан олоҕор хайаан да туһаныахтааҕын өйдөтөр.

Ойуурга куобах оҕо курдук ытыыра олус дириҥ өйдөбүллээх. Куобах ытыыра, кыра да буолларбын оҕо курдук ытыырбынан дьон-аймаҕы олох туһунан санааларыгар оҕустаран ылалларыгар тириэрдэбин диэни өйдөтөр.

Куобах кылгас кэм иһинэн олус элбэхтик үөскээн хаалан баран эстэргэ, суох буола сыһыыга тиийиитэ дьон-аймаҕы үөрэтэр кэмэ тиийэн кэллэ. Билигин Айылҕа киртийиитэ кэҥээбитин кэнниттэн куобах туохтан сылтаан суох буола эстэрэ аны дьоҥҥо эргийэн кэлиэх курдуга чахчы буолла. Дьон-аймах Сир үрдүгэр аһара элбээһиннэрэ куобах курдук эстэн, быстан хаалыыларыгар тириэрдиэн сөбө билигин чуолкай билиннэ. Куобах олоҕун дириҥник үөрэтии дьон олоҕо хайдах салгыы сайдарын билгэлииргэ туһалыыр.

Айылҕа курааннаан, сөп түбэһэн биэрдэҕинэ куобахтар төрүөхтэрэ элбээн, ахсааннара биллэрдик эбиллэр. Мэнээктиир, үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ киэҥник тарҕанан дэлэччи үөскүүр. Хас да сыл устата олус элбэхтик үөскээн баран куобах мэнээгэ эстэргэ барар. Мэнээк эстибитин кэнниттэн улахан тыаҕа биир эмэ куобах ордон хаалбыт буолар.

Кэлин куобах мэнээгэ эстиитин чугаһыгар бары куобахтар муннуларыгар хара мэҥнэр тахсаллар. Мэҥнэрэ сорохторго улахан, онтон атыттарга кыра буолар. Куобахтарга мэҥ баар буоллаҕына нөҥүө сылыттан ыла куобах мэнээгэ эстэргэ барар.

Бу бэлиэ түгэни үгүс булчуттар бэлиэтии көрөллөр да аахайбаттар. Тыынар-тыыннаах харамай эстэн, симэлийэн бүтүүтүгэр этигэр-сиинигэр тахсар уларыйыылар билигин сайдыылаах, билиилээх дьону интэриэһиргэтиэхтэрин сөп. Киһи саамай көстөр сиригэр, сирэйигэр Айылҕа оҥорбут бэлиэтэ баарын дьон бары бэлиэтии көрөллөр. Бу мэҥнэр ханан, ханнык миэстэҕэ тахсыбыттарынан тутулуктанан киһи олоххо аналын быһаарыахха сөп диэн этээччилэр эмиэ бааллар.

Тыынар-тыыннаах этэ-сиинэ кырдьан уларыйар кэмэ кэлиитин бэлиэтэ мэҥ буолар. Эти-сиини саҥардыы, хааны тупсарыы диэн атын аймах дьону кытта холбоһон ыал буолуу, хааны уларытыы аата буолар. Саха дьоно былыр-былыргыттан кытаанахтык тутуһан баччаҕа диэри илдьэ кэлбит өстөрүн хоһоонун «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэни саҥалыы ылынан олоххо халбаҥнаабакка тутуһар буолуу билигин ордук эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

С.А.Токарев былыргы сахалар уустара 17-с үйэҕэ хайа улуустартан ордук хото кэргэн ылсалларын үөрэппит. (2,145). Бу үлэ көрдөрөрүнэн сахалар киин улуустарга бэйэ-бэйэлэрин кытта кэргэн буолан холбоһуулара букатын хаҥаластар кэлиилэрин саҕаттан, ол аата тохсус үйэттэн ыла саҕаламмыт эбит. Киин улуустар сахалара бары кэриэтэ хардары-таары кэргэн ылсаннар аймахтаһыылара ордук чугаһаабыт.

Былыргы революция иннинээҕи кэмҥэ оҕолоро кэргэн, ыал буолууларын төрөппүттэрэ быһаччы салайан, аймахтарын ыраахха, сорохтор букатын уон иккис көлүөнэҕэ диэри ааҕан тэрийэллэрин оччотооҕу кэпсээннэртэн билэбит. Сэбиэскэй былаас көмөтүнэн билигин бу дьыаланы эдэрдэр бэйэлэрэ баһылаан-көһүлээн быһаарыналлара үөскээбитэ биллэр өспүт хоһооно тутуһуллубат буолуутугар тириэрдэн кэбистэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр саха дьонун хааннарын тупсарыынан ким да анаан дьарыктамматаҕа. Арай эдэр специалистары, учууталлары тыа сиригэр үлэҕэ анаан ыыталааһын эрэ бу дьыалаҕа кыра хамнааһыны оҥорор этэ. Онтон сэбиэскэй былаас тыа сиригэр совхозтары тэрийэн, эбии дотация оҥорон биир сиргэ, тыа сиригэр түөлбэлээн олорууларын көҕүлээн, күрүөтэ суох хаайыыга олордубута. Бу хаайыы түмүгэр үгүс ахсааннаах тыа сирин дьоно хаан аймахтаһыылара ордук түргэтээтэ. Саха дьонун аҥардастыы тыа сиригэр олордуу, олохсутуу кыра норуот сайдан, элбээн барыытын аймахтаһыыны үөскэтэн харгыстыыр.

Саха омугу харыстыырга кыһанар дьоммут аны уу-саха буолууга ыҥыраллар. Аҕыйаан иһэр ахсааннаах омукка бу курдук ыҥырыы соччо сөп түбэспэт. Аҕыйах ахсааннаах дьон бэйэ-бэйэлэрин эрэ кытта холбоһон оҕолоннохторуна сотору кэминэн бары аймахтаһан хаалыахтарын сөп. Бэйэлэрин эрэ истэригэр кэргэннии буолууга тиийэн хаалбыт аҕыйах ахсааннаах омугу ханнык да туспа көмө кыайан быыһаабатыгар сөп.

Аҕыйах да буоллар атын хааннаах дьону омукка холбооһун эт-сиин тупсуутун үөскэтэр. Арай омук тыла ыраас буолуутун, төрөөбүт тылы, үгэстэри билиини уонна эт-сиин тупсуутун икки ардыларыгар сөп түбэһэр буолуу хайаан да наада.

Былыргы сахалар өс хоһооннорун «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэни таба өйдөөн туһаныы аҕыйаан иһэр. Былыргы кэмнэргэ кыахтаах баай дьон кэргэннэрин хайаан даҕаны ыраах сирдэртэн, атын уустартан ылаллара. Саха омуга олус уһун үйэлээҕэ салҕанан барыытыгар бу өс хоһоонун олус кытаанахтык тутуһуохха наада. Бу өс хоһоонуттан үөскээн тахсыбыт өйдөбүлү, кэргэн буолар дьон төрүттэрэ тоҕус көлүөнэттэн ырааталларын хайаан да көрдөнүллэр ирдэбил оҥоруу туһалыыр.

Мэҥ кырдьык киһи эти-сиинин ураты бэлиэтэ буолар. Эргэрбит, сылайбыт эт-сиин бэлиэтэ. Yөскүүр, элбиир, бытарыйар күүһэ-уоҕа мөлтөөбүт эти-сиини бэлиэтиир көстүү буолара чахчы. Мэҥ туһунан олохтоох научнай быһаарыыны олохтуохтарыгар диэри сэрэхтээх буолуу ньымаларынан салайтарыахха эмиэ сөп.

Урукку сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиигэ государство улахан оруоллааҕа билигин суох буолан саха дьонугар ийэ уонна аҕа ылар оруоллара лаппа үрдээн иһэрэ бэлиэтэнэр. Оҕо хайдах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатара барыта төрөппүттэриттэн эрэ тутулуктаах. «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэн өс хоһоонун таба туһанарга төрөппүттэр ылар оруоллара үрдээн биэрэр. Оҕолоро кинилэр ыйыыларын ылыннахтарына эрэ бу өс хоһоонун тутуһуу кыаллар кыахтаах.

Аймах, хаан дьону тоҕус көлүөнэҕэ диэри билии уонна ону кэргэн кэпсэтиигэ кытаанахтык тутуһуу саха дьонугар былыр-былыргыттан ирдэнэр көрдөбүл.

Билигин сорохтор нууччалары үтүктэн биир хос эһэлээх оҕолору бииргэ холбооттооһун көҥүллэнэр буолбут курдук араастаан суруйаллар. Бу үтүктэр быһыы аҕыйах ахсааннаах саха омугу эстии суолугар үтүрүйэр. Бэйэлэрэ аһыйах ахсааннаах сахалар аймахтыылара бэйэтэ да олус чугаһаан турар. Үгүстэр аҕаларынан аймахтыы буолбатахтарына ийэлэринэн ордук чугас аймахтыыларын аймаҕы аҕанан эрэ ааҕыы олохсуйбутуттан ыла аахпаккалар туһаммакка сылдьаллар. Аҕаларынан аахтахха төһө эмэ ыраах аймахтыылар курдук буоллахтарына ийэлэринэн аахтахха букатын да чугастыы буолан хаалыахтарын сөп. Аймаҕы икки өттүттэн тэҥҥэ ааҕан билэллэр.

Аймахтыы дьон оҕолоро ыарыһах, мөлтөх доруобуйалаах төрүүллэрэ былыр-былыргыттан биллэр суол. Аймахтыылар холбостохторуна мөлтөхтөн өссө мөлтөхтөр үөскээн иһэллэрэ омугу барытын эстиигэ тириэрдэр суол буоларын дьон-аймах билэн олохторугар туһаммыттара ыраатта.

Ыаллар кыахтаах, өйдөөх, доруобай оҕолоох, эрэллээх кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларыгар кэргэннии буолуох иннинэ талан ылыы олус наадатын умуннаран сылдьаллар. «Таптаатым да тайахтаахха да тахсыам» диэн этиини сахалар букатын сөбүлээбэттэр этэ. Аҥардас тайахтаах эрэ киһи ыалы, дьиэни-уоту тэринэр кыаҕа лаппа кыратын бу этии эмиэ бигэргэтэр. Сахалар бу этиини сөбүлээбэттэрэ сөптөөх буоларын мэҥи быһаарыы эмиэ чиҥэтэн биэрэр. Ыал буолуу сүрүн соругунан былыр-былыргыттан чэгиэн, чэбдик, доруобай кэлэр көлүөнэлэри төрөтөн, үөскэтии буолар.

Аҕыйах ахсааннаах омукка төрөппүттэри талан ылыы көрдөбүлүгэр мэҥ эмиэ киирсэр. Бэйэлэрэ мэҥнээх, мөлтөөн эрэр эттээх-сииннээх дьон, мэҥэ суох, күүстээх эттээх-сииннээх дьону кытта холбоһон ыал буолуулара ордук буолуо этэ.

Омук хаана тубустаҕына элбэх уол оҕолор төрүүллэр. Уол эбэтэр кыыс оҕо төрүүрүн сүрүн быһаарааччынан эр киһи буолар. Кини этэ-сиинэ күүстээх, кыахтаах буолуута оҕо уол буоларын хааччыйар. Элбэх уолаттардаах омуктар атын омук кыргыттарын кэргэн аҕаллахтарына омук ахсаана эбиллэр кыахха киирэр.

Эргэрбит, мөлтөөбүт, аймахтыылара чугаһаабыт эттээх-сииннээх дьон оҕолоро үксүгэр кыыс оҕолор буолаллар. Кыыс оҕолор атын аймахтарга, ыраах сиргэ эргэ тахсан барар аналлаахтар. Элбэх кыргыттардаах омуктар аҕыйаан, симэлийэн барыылара саҕаланар. «Кыыс оҕо омук анала» диэн сахалар этэллэрэ итини бигэргэтэр.

Омук сайдан иһиитин элбэх уол оҕолор хааччыйаллар. Омук хаанын тупсаран, ыраах сирдэртэн кийииттэри аҕалан иһэрэ эрэйиллэр. Бу боппуруос киин улуустарга олорор саха дьонугар ордук кытаатан эрэр. Кэлэр көлүөнэлэр доруобай, күүстээх, кыахтаах буолууларын быһаарыыга хаан тупсуутун боппуруоһа ордук суолталанар. Оҕолор улаатан саҥа ыалы тэрийэллэригэр төрөппүттэр ылар оруоллара өссө үрдээн биэрэрэ эрэйиллэр. (3,16).

Туһаныллыбыт литература.

1. С.К.Захаров – Сиэллээх. Эн сүүс сааскар диэри олоруоҥ! Ахтыы сэһэннэр, кэпсээннэр. –Дьокуускай: Бичик, 2000. – 192 с.

2. Борисов А.А. Якутские улусы в эпоху Тыгына. – Якутск: нац. кн. изд-во «Бичик», 1997. – 160 с.

3. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.