Ырытыы:Шамаев Дмитрий Филиппович (Аччыгый Миитэрэй)

Төрүттэрбит аартыктарынан айан

2016 сыл ахсынньы 12 күнүгэр суруллубут (ааптар‎ Кыттааччы:Asedelnikov) ыстатыйа көһөрүлүннэ

Биьиги а5абыт, эьэбит А5а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа5а Шамаев Дмитрий Филиппович (Аччыгый Миитэрэй) ( 1912- 1990 ) - Булуу улууьун Лекечеен нэьилиэгин олохтоо5о, 2-с Прибалтийскай фронна, 321-с стрелковай полка5а сэриилэспит, сэрииттэн эргиллэн кэлбит. «А5а дойду Улуу сэриитин 2-с степеннээх», 1976 с. «Албан аат 3-с степеннээх» орденнарынан, «За победу над Германией!» медалынан, 1965 с « Кыайыы 20 сылынан!», 1970 с « Кыайыы 25 сылы-нан!», 1975 с « Кыайыы 30 сылынан!», 1979 с « Кыайыы 35 сылынан!», 1985 с « Кыайыы 40 сылынан!» Юбилейнай медалларынан на5араадаламмыт. 1988 с. улэ ветерана буолбут. Кини сэрии иннинэ биьиги эбэбитин Таатта Баайа5атыттан теруттээх куорат кыыьын, Вера Дмитриевна Кириллинаны кэргэн ылан туерт о5ону теретен, кун сирин кердербут киьибит буолар. Ол гынан баран сэрии уонна олох охсуутугар олуйтаран, тереппут о5олорун улааталларын кербекке дойдутугар бугэн сыппыта. Хаан тардыыта баар дииллэрэ кырдьык эбит.

Кинилэр кыра кыыстара Екатерина Дмитриевна Андросова (Шамаева), кыра уоллара Роман Дмитриевич Шамаев, кини кэргэнэ Ольга Михайловна Шамаева; улахан кыыстарын Августина Дмитриевна Шамаева кыргыттара Агафья Петровна Ионова (Шамаева), Вера Петровна Душкевич (Шамаева) уонна мин улахан уолларын Феликс Дмитриевич Шамаев улахан кыыьа Варвара Феликсовна Седельникова (Шамаева)-Нонна буолан, тохсунньу 30 кунугэр 2015 с., эьэбит бииргэ тереебут убайын Афанасий Семенович Шамаев со5отох уолун, Булуу куоратыгар олорор ытык-тыыр убайбыт Шамаев Семен Афанасьевич уонна кини кэргэнэ Мария Петровна ыал буолбуттара 50 сыллаах , уйэ анардаах эрэгэйдээх юбилейдарыгар, кыьыл кемус сыбаайбаларыгар ыраахтан ынырыллан тиийэн, дьоллоох дьоро кэмнэригэр уеруулэрин уллэстэн, хаан-уруу аймахтарбытын кытта билсэн-керсен, уерэн-кетен кэллибит…

Онтон теннербутугэр, тохсунньу 31 кунугэр 2015 с.,теруттэрбит аартыктарынан айаннаан иьэн Тааьа5арга тохтоон сугуруйэн аастыбыт. Хампа5а эьэбит эдьиийин Шамаева Евдокия Филипповна кыра кыыьыгар,эдьиийбитигэр Михайлова Мария Никифоровна5а-кыра Маайа5а сылдьан чэйдээн, сэьэргэьэн аастыбыт. Онтон теруттэрбит дойдуларыгар Лекечеенне анаан-минээн таарыйан, кимиэхэ а5абытын, кимиэхэ эьэбитин уонна хос эьэбитин илэ билэр, 95 саастаах ытык кырдьа5ас Евсеев Семен Александровичтыын керсен сэьэргэьэн элбэ5и билэн, санаабыт чэпчээн ара5ыстыбыт.

Мин эьэм Дмитрий Филиппович Шамаев - Аччыгый Миитэрэй (1912-1990 с.с.), Лекечеен терут олохтоо5о ытык кырдьа5ас Филипп Афанасьевич Шамаев саамай кыра уола эбит. Дьэ, ол курдук кылгастык быьа тардан Сэмэн о5онньордуун сэьэргэьиибитин са5алыым. (Диктофонна уьулбуппун кумаа5ыга туьэрдим. Онон ытык кырдьа5ас бэйэтин тылыттан сурулунна).

Семен Александрович (Мантан аллараа «Сэмэн»- диэн ааттыам. Оннук ордук чугаска дылы): - Миитэрэй о5онньор, аччыгый Миитэрэй, дьин елеругэр сурэ5инэн елбутэ, килиэп ыла сылдьан, кэлэн туспут да елен хаалбыт дьиэтигэр киирэн баран. Онуоха дылы учугэй ба5айытык сылдьы-быта. Аны туох да5аны мас ууьа, тимир ууьа, массыына буоллун бэйэтэ таах таптаабытынан онорор идэлээх этэ. Харчыны биир да киьиттэн, кэппиэйкэни да5аны кердеебет киьи. Босхо хайдах онотторуохтарай, быьа холоон биэрэр буоллахтара дии. Баччаны, маны манныкка оноробун диэн хаьан да5аны эппэт этэ. Тракторы кытта онорор киьи. Трактор уута улту тонон чугууннай ба5айы, тутумунан халыннаах чугууннай дэлби барбытын, ону дириэллээн иьэрдэн онорон кээьэр, оннук уус киьи этэ.

О5о сылдьан манна олорбута, уерэммитэ. А5ата маннаа5ы Силип Самаайап диэн этэ. Олорбут дьиэлэрэ дэриэбинэ ортотугар эбит. Ол дьиэ билигин суох, кетуруллэн турар. Инники Дьок-куускайга НКВД-га улэлээн сырытта5а дии. Ол сылдьан штрафнойга барар. Штрафнойга убайдара сэриигэ баран сура5а суох суппуттэригэр армия5а ыытарга кердеспутун ыыппатахтар. Ол иьин улэтигэр тахсыбакка забастуопкалаабытын иьин, суутунан уураннар ыытан тураллар. Ол баран штрафной киьи быьыытынан, биьиги курдук дивизияны дивизиянан барбат, сылдьыбат, бэйэлэрэ туспа армия курдук. Саамай уокка сылдьыбыт киьи. Кэннилэригэр бэйэлэрин саалаах дьонноро, иннилэригэр естеех. Ытар тэрилэ, туга да суох киирэллэр эбит, хахха курдук. Уна да, ханас да диэки барбаттар. Биир сыалай 300 дуу, ханнык дуу киьиттэн 8 буолан хаалбыттар. 8 киьи ордуор дылы сылдьыбыт кини, буус-бутун. Ол 8 буолан орпуттарыгар барыларыгар уордан биэрбиттэр. Чиэстээхтик улэлээтигит диэн. Уордьан биэрэн баран армия5а службалаан диэн буолбут, солдат быьыытынан. Босхолообут дьуьуннэрэ ол. ( Кулэр). Онно сылдьан ата5ын тосту ыттаран баран, кэлбит, сура5а, 1944 с. Байыаннай уерэхтээх буолан НКВД-га начальниктаата5а дии. О5ор-дук. Дьэ, оннук этэ. Кыахтаах, куустээх, кене ба5айы майгылаах киьи, мас хайдыбытын курдук. Ата5ар наьаа кыанар, адьас суурэн эрэр курдук хаамар этэ. Кебуус-кене этэ. Якутскайтан кэлбитин арааьа эппитэ буолуо. Ол 700-800 км 3 хонон 4 кун айаннаан кэлбитим диир этэ. Манна Элиэнэ5э бултуу сылдьан, мантан 120 км Хампа диэн баар. Ол сиртэн кунунэн эрдэ кэлэн турар. Онон 100-тэн тахса килэмиэтирдээх сири таах хаамар. До5олон киьи ол 800 км ус хонон кэлиэ дуо? (Кулэр).

Екатерина Дмитриевна:- Ол эьэбит Силипп о5онньор уонна биьиги а5абыт унуохтара манна баар буолла5а дии? Сэмэн:- Ээ, манна бе5е буолла5а дии. О5ордук. Ол Миитэрэй а5ата Силип о5онньор диэн сууьун ааьан баран елбутэ сура5а, мин сэриигэ барбытым кэннэ елбутэ. Уонна улахан уола Кирилэ диэн баар этэ. Ол эмиэ сууьугэр тиийэр-тиийбэт елбутэ быьыылаах. Уьус уол буолла5ына, Самаайап Сэмэн диэн баар этэ. Манна елбутэ. Кыыьа аах Хампа5а кеспуттэрэ. Онон уьун уйэлээх аймахтар этилэр.

Онтон, бииргэ тереебуттэрэ Самаайап Афанасий Филиппович диэн, эьиги уолугар сылдьар киьигит а5ата, ол саастаах киьи этэ. Ол анна биир Орто Миитэрэй диэн баара. Ол эмиэ Афанасийы кытта иккиэн бииргэ барбыттар, 1941 сыллаахха. Бары да сура5а суох суппуттэрэ. Уонна кэнники биир Шамаев диэн, ити Горнайга баар киьи, Миитэрэй унуо5а кестубут диэн хойут суруйбут этэ. Хайа эрэ сиргэ ? (Санкт-Петербурга уопсай памятник, братская могила). Сууьунэн киьи. Кута курдук, олох. Ыраахтан хаамтахха долгуннуу сытар буолааччы этэ былыр, киьи кемуллэ сытар сиригэр чугаьаатахха. Ол гынан баран син кириэс анньар буоллахтара дии. Аата суола. Уопсай сурукка турар буолла5а дии. Ийэ буор инин куппуккут буолуо дии? Дьегуер суругар баар этэ. Дойдутуттан буор илдьэн куппуттар диэн. Онон ол Миитэрэй кестубут курдук истибитим» - диир аарыма кырдьа5ас. Уонна табаарыьа Миитэрэй унуо5а кестубутуттэн улаханнык уербутэ, кини туьугар дууьатынан ыалдьара сирэйигэр-хара5ар кестере, уоскуйбут керуннэммитэ.

Ольга Михайловна:- Эн бэйэн олох, терут бу Лекечееннун да? Сэмэн : - Ээ, Лекечееммун. Олох отой, участок киьитэ этим. Мантан икки кестеех сиргэ, собуч- со5отох дьиэлээх участокка олорбутум. Уйэбин онно монообутум. Кырдьа5ас киьиттэн терееммун. Алта сааспыттан чэнкир айахпын кустаан, балыктаан ииттэ сатаабытым. А5ам булчут ба5айы этэ. Булчут киьи о5ото булчут буолабын диэн бэйэм эмиэ бултанан. Алтабыттан а5абын батыспытым, кырдьа5ас о5онньор этэ а5ам. 14-пэр а5ам елен хаалта. 17-бэр ийэм елте. Ийэм елерун кытта колхуоска киирэн хаалтым. Хайдах да урэх баьыгар бэйэбит эрэ олорор кыахпыт суох этэ. Онтон ол 1938 сыллаахтан 1943 сылга дылы колхуоска улэлээн баран, армия5а бартым, сэриигэ. Ол бараммын, бачча уьуох буоламмын буолуо оттон, пулеметчик этим буолан баран биир да буулдьа сиэбэтэ5э. Пехота5а, уерэ5им да суох, тугум да суох. Нууччаны диэн уйэбэр харахтаан да кербетех киьи, нууччалыы эгэ билиэм дуо? Онон суеьу курдук урбэ5э баран бараммын, ол син ордон кэлтим. Артиллерия5а да, снайперга да уерэ5э суох киьи барбат диэн. Артиллерия5а ылтара буоллар барыам этэ буолла5а дии, снаряды таьыам этэ буолла5а дии.( Бары кулэллэр). Буулдьаны угар буолла5ым дии, саа5а. Артиллерия5а дьоллоохтор сылдьар сирдэрэ этэ. Уонна келе5е сылдьар буоллахтара дии. Кыра артиллерия буолла5ына акка сылдьаллар, улахан артиллерия буолла5ына массыына5а сылдьаллар . Онтон биьиги буолла5ына 100 киилэлээх таьа5аьы сугэн баран сылдьабыт. Пулеметпут биьиэнэ 90 киилэ. 70 киилэ дьин бэйэтэ уонна икки коробканы тута5ын суурбэлии киилэлээх буулдьа. Буулдьата суох саанан хайдах сылдьыаххыный. Ону икки буолан илдьэ сылдьа5ын. 4 киьини кеме биэрэллэр. Холобур, ол бугун тэриллэр буоллаххына, 4 киьини кеме биэрдибит диэтэхтэринэ киэьэннэ диэри икки киьин суох буолар, сарсыныгар усуьун суох буолар. Ол кыьал5атыттан бэйэн тута5ын дискэ5ин. Ол таьынан саалааххын, карабиннааххын уонна противогаз диэн, граната диэн. Гранатата суох естееххе барбаккын. Билигин танка анньан кэлиэ дии, оччо5о гранатата суох сатаммаккын. Онон барыта, туох да5аны сугэьэр ортотугар. Сайын буолла5ына сиэниэлин эмиэ улахан, сэниэлгин туурэн-туурэн баран нотуруоскалыы кэтэн кэбиьэ5ин. Дьэ, сордоно5ун…

Екатерина:- Хас сыл сылдьыбыккыный? Сэмэн: - Ус сыл сылдьыбытым. Сэрии буппутун кэннэ ньиэмэс дьиннээх бэйэтин сиригэр баран биир сыл службалаабытым. Байыаннай чааьы харабыллаппыттара. 1946 сылга май 6 кунугэр онтон мобилизацияланан дойдубар кэлтим. О5ордук. Онон ньиэмэс сиригэр да сылдьыбытым , дьин бэйэтигэр сэриилэспэтэ5им, даарым. Бэйэм Латвия5а, Эстония5а сэриилэспитим, Прибалтика5а уонна Белоруссия5а. Ол гынан баран син, уьуох быатыгар буолуо, айыл5а ба5ар туохтуура буолуо? Буулдьа таппата5а, улаханнык. Танаьын-сабын сиритэ барара элбэх, тырыынкаланыы. Ол тардар.

Ольга:- Уеьэттэн ыйаа5ын. Сэмэн: - Суускэ да тиийии дьэ мээнэ буолбатах. Билигин сууспун тутан керебун, 95-м дии. То5ус уон биэспэр сана бара сылдьабын. Онон иннибэр, харым тиийэр диэххэ сеп. Екатерина:- Ветеран да аччаата5а дии. Сэмэн:- Манна ветеран мин эрэ. Уонна биир саастаах 80-наах киьи баар. Уонна суох. Екатерина:- Ийэм манна кырдьа5ас о5онньору кытта кини олорбут дии, сэрии кэмигэр хаалан хаалбыт. Эьэбит Силип о5онньор киниэхэ сытан елбут, кини ыарылаабыт. Дьон уксэ сэриигэ баран хааллахтара дии. Сааьырбыт дьоннор кэлэннэр туун до5ор буолан хоноллор уьу. Кыайбаккалар а5ылаьыы-мэнилэьии бе5елер уьу. Маамам буолла5ына медик буолан кини наар о5онньору ыарылаан олорбут, со5ото5ун танаьын уларытар уьу. Вера:- Унуо5ун кини тутта5а дии, оччо5о. Хос эьэбитин… Сэмэн:- Ээ, дьон бары сэриигэ баран. Эьиги ийэ5ит диэ? Ээ, Силип о5онньору диэ. Быычыкаа о5онньор этэ дии, хатан хаалбыт...Оннук эбит дии. Саамай ол сэрии са5ана эбит дии? Хайдах гыныай? Тойонун ыарылаата5а дии. Мин ол эьиги ийэ5итин кербете5ум. Мин 1946-5а кэллэхпинэ кеспуттэр этэ. Мин армияттан 46-5а кэлбитим.

Эьэ5ит Силип устэ эмээхсиннэммитэ. Кэнникитэ Аана диэн Тааьа5ар дьахтара этэ. Онто елен хаалтын кэннэ орто Миитэрэй хаьаайыстыбатын керен, а5атын аьатан олорбута. Онтон убайынаан иккиэн биир дьыл сэриигэ баран хаалбыттара. Онно о5онньорун со5отох буола туспут. Ол Кирилэ, Сэмэн диэн уолаттара бааллар этэ да, тус-туспа атын ыаллар, бэйэлэрэ кырдьа5ас о5онньоттор. Сэттэ уоннарын, а5ыс уоннарын ессе тахсыбыт буоллахтара дии. Мин армияттан кэлтим кэннэ сууьугэр чугаьаан баран Кирилэ елбутэ. Силип о5онньор эрэйдээх сууьугэр тиийбитэ, ессе ааспыт.

Екатерина:- Маамам бу курдук кэпсиир этэ. О5онньору таьаарар буолбуттар, кеме илдьибиттэр. Хайа эрэ акка о5онньору тиэйэн баран бардахтара дии. Кеме илдьэр сирдэригэр чугаьаан истэхтэринэ ол аттара иннинэн да, кэннинэн да барбат буолан хаалбыт,турунан кэбиспит. Онтон: «-Дьэ, хайдах буолабыт?»- диэн аймалаьа сырыттахтарына, кербуттэрэ, оол курдук бэйэтин ата иьэр уьу. Наьаа себулуур учугэй аттаах эбит.Ол ата таьа5аска баран хаалбыт эбит. Уонна дьэ, ол таьа5аьын суекээннэр, ол аттарын туохтааннар, о5онньору ол, бэйэтин себулуур атынан таьаарбыттар.

Вера: - Ол ата Саанньахай дуу, Ьаадьанхай диэн ааттаах эбит. Бэйэтин ата. Ону ол Ьаадьанхайын кууттэрэр эбитэ уьу. « -То5о таьа5аска ыытан кээстигит?» -диэн ботугураан хаалбыт уьу, ыалдьа сытан. Ону эбээттэн ыйыппакка эрэ илдьэ баран хааллахтара дии. Таьа5аска кыахтаах ат эмиэ наада буолуо дии… Сэмэн:- Оччо5о икки акка холбонон барбыт эбит дии? ( Дьиктиргиир). Мин дьоммор туох да учугэй ба5айы о5онньор этэ. Онон мин куруук о5о сылдьан хонор хайыыр этим, ол Самаайапка. Орто Миитэрэй биьикки букатын табаарыстыы буолан хаалбыппыт.Куруук бииргэ оттоон, энин гынан. Мин дьиэни атын сиртэн кеьерен а5алан туттарбар кини баран кемелеьен энин, мантан икки кестеех сиргэ. Онно баран оттоьон хайаан. Олох табаарыстыы этибит,барыар дылы. Барар дьылыгар сайыны быьа бииргэ сылдьыбыппыт. Ол сылдьан, мантан балтараа кестеех сиргэ сыттахпытына бэбиэскэ кэлбитэ киниэхэ, сэриигэ барар буоллун диэн. Орто Миитэрэйгэ, эьиги а5а5ыт убайыгар. Мин онно хаалан хаалбытым. Онтон иккис сылыгар мин барда5ым дии. Ольга:- Билигин сааьыран баран санаатахпытына бу Миитэрэй о5онньор баар буолан бу о5олор бу сырыттахтара. Кини анардас кун сирин кердербутугэр да махтал! Сэмэн:- Ол буолла5а дии…

Дьэ, ити курдук сэьэргэьэн, уйэлэри унуордаан, ебугэлэрим дойдуларыгар илэ кэлэн олороммун, ол ааспыт кэм долгунугар олорсон хайдах эрэ ебугэлэрим олохторун уу харахпынан керен ылбыт курдук буоллум. Эбугэлэрим барахсаттар, хос эьэм Филипп Афанасьевич уонна эьэм Дмитрий Филиппович Шамаевтар бэйэлэрин кэмнэригэр боростуой дьон буолбатахтарын, дьонно-сэргэ5э кемелеье сылдьар, айыл5аттан талааннаах уус, хорсун-хоодуот, киьи быьыытынан кене- эйэ5эс майгылаах дьон буолалларынан киэн туттабын.

Варвара Феликсовна Седельникова (Шамаева)-Нонна 10.02.2015 с.