Эйэни харыстааһын

Тыл киһиэхэ дьайар күүһэ бу тыл ис суолтатыгар уонна иһиллэр дорҕооннорун дьүөрэлэһиилэригэр саһан сылдьарын суруйааччылар таба туһанан истиэхтэн кэрэ айымньылары айаллар. Дьүөрэлэһэр тыллар суолталара кытта сөп түбэһэллэрин таһынан хайдах холбуу иһиллэллэ­рэ улахан суолтаны ылаллар.

Биһиги бу үлэбитин эйэни харыстыырга аналлаах эйэ-нэм дуу эбэтэр эйэ-“дэм” дуу диэн холбуу этиилэри быһаарыыга аныыбыт.

Бу холбуу этии эйэ диэн бастакы тыла ханнык да хос быһаарыыны үөскэппэт киэҥник биллэр, үчүгэй суолталаах тыл. Киһи киһиэхэ, омук омукка сыһыаннаһыыларыгар ордук киэҥник туһаныллар буолан, бу тылы таба туһаныыны дьон бары­ билэллэр.

Холбуу этии иккис тыла эбиллэн, бу бастакы тылы эбии быһааран, күүһүрдэн, тупсаран биэриэхтээх. Эйэ-дьол диэни эл­бэхтик туттабыт. Бу биир суолталаах тыллар буоланнар бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон биэрэллэрэ ураты үчүгэйдик иһиллэр, киһиэхэ дьайыылара күүһүрэр. Эйэ улаат­таҕына дьолго тириэрдэрин бэлиэтиир этиигэ кубулуйан ордук тупсан, киэркэйэн биэрэр.

Саха дьонун кырдьаҕас өттүлэрэ эйэ-нэмнээх диэн этиини элбэх­тик тутталлар этэ уонна билигин да итинник этэллэр. Киһи киһиэхэ сыһыана хайдах сайдан барыытын быһаарарга аналлаах бу тыллары су­руйааччылар эмиэ киэҥник тутталлара. (1,15).

Сахалар куруук туттар этиилэрэ нэмин билии диэн оҥорор быһыыны таба сыаналаан, сөптөөҕүн көрөн туттунууну биллэрэр. Нэмин билэн тутун диэн этии кыратык да аһара барбакка, алдьаппакка, сэрэхтээхтик туттуу аата. Тугу барытын оҥорорго сылыктаан, сыыһа туттубакка аналлаах сэрэтэр этии буолар. Бу тыл олоҕо “нэм” диэн. Ол аата нэм диэн сэрэхтээхтик, харыстаан тутун диэн өйдөбүллээх.

Нэмнэрин билсибит диэн бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик, дириҥник билсибит дьон ааттаналлар. Нэмий диэн тыл тугу эмэ улам кыах ылан, улам иһигэр киирэн оҥор диэн өйдөбүллээх. (2,123).

Кут-сүр үөрэх кыһата “Туймаада саҥата” хаһыакка нэм диэн тыл киһи киһиэхэ сыһыанын үөскэтэргэ ураты улахан суолталааҕын быһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыана нэмҥэ эрэ олоҕуран үөскүүрүн арыйар. (3,21).

Эйэ-нэмнээх диэн икки тылтан үөскээбит холбуу этии. Иккиэн биир суолталаах тыллар холбуу этилиннэхтэринэ иккис тыл суолтата эбил­лэн биэрэр буолан, бу этии өссө күүһүрэр, суолтата улаатар.

Холбуу этиигэ киирсэр тыллар суолталара бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэт түбэлтэлэригэр бастакы тыл суолтата түһэр, намтыыр. Эйэ-“дэҥ” диэн хаһан да эппэппит. Сатаммат. Өйдөбүллэрэ сөп түбэспэттэр. Бэ­йэ-бэйэлэрин суолталарын утарса сылдьаллар. Эйэ холбуур оҥорор, онтон дэҥ – бааһырдар, алдьатар. Иһиллэр дорҕоонноро эмиэ кыайан дьүөрэлэспэттэр.

Билигин Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар тыл үөрэхтээхтэрэ, бу эйэ-нэм­нээх диэн этиини уларытаннар эйэ-“дэмнээх” диэни туттуҥ диэн сэбиэскэй былаас саҕаттан ыла суруйаллар. Нэм диэн тылы “дэм” диэҥҥэ тэҥнээн кэбиспиттэрин билигин дьон бары тутта сатыы сылдьаллар, ол иһин үөскүү сатыыр эйэбитин киһиргэс, дэбдэҥ буолууну үөскэтэн алдьаталларын бэйэлэрэ да билбэттэр. Киһиргээһин, дэбдэйии диэн киһи куһаҕан майгылара буолалларын умуннара сатыыллар. Ону тэҥэ, нэм диэн тылы суох оҥороннор үлэни табан, нэмин билэн үлэлиири ситиһэри кыаллыбакка тириэрдэллэр.

Эйэҕэ сыһыаннаан холбуу тылы туттуу эйэбит хайдах сайдан иһэрин түстүөхтээх. Бу холбуу этии билигин тыл үөрэхтэхтэрэ эйэҕэ хайдах сыһыаннаһалларын көрдөрө сылдьар. Билигин саха дьонугар эйэтэ суох буолуу ордук дэлэйдэ, өссө тэнийээри гынна диэн этэллэр. Эйэ дьыалата мөл­төөһүнүгэр тыл үөрэхтээхтэрэ эйэҕэ хайдах сыһыаннаһаллара, эйэбитин туох диэн ааттыыллара ордук улахан куһаҕан оруолу ылара быһаарыллар кыахтанна.

Эйэбитин кытта холбуу туттуҥ диэн тыл үөрэхтээхтэрэ этэр тыллара “дэм” диэн сыыһа-халты туттууну көрдөрөр тыл буолар. Бу тыл эйэни кытта букатын да холбуу туттул­луо суоҕун сөп этэ. Эйэбитин ордук алдьаныы өттүгэр үтүрүйэр. Эйэҕэ сэрэхтээхтик, харысхаллаахтык нэмин билэн сыһыаннаһар ордук буолуохтааҕын суох оҥорор.

“Дэ” диэн киһиргэтэр дорҕоон, туохха барытыгар киһиргиири, дэбдэйэри үөскэтэр. Сахалар киһиргэс буолууну үлэни оҥорууга куһаҕанынан ааҕан туораталлар.

Дэм диэн тыл тылдьыкка киирбит суолталара манныктар:

Дэм - Туох эмэ табыла, туохха эмэ ордук табыллар кээмэйэ, ба­лаһыанньата (сүнньүнэн тардыы форматыгар туттуллар). Дэмэ билли­бэт. Дэмин ылбаппын.  Быһаҕы  охсобун даҕаны хатарыытыгар дэмин ыл­баппын. Кэмнээбэккэ эрэ быстаххына дэмин ылыаҥ суоҕа.

Дэм - Син оруннааҕы эбии күүркэтэн, эбэн кэпсээһин. Күүстээҕин да иһин сүүрбэ бууттаах оҕуһу көтөхпүтүм диирэ дэм ини.

Дэмнээ - Тугу эмэ эбии улаатыннаран биэр (хол., туох эмэ алдьанан эрэрин). Хайдаары сылдьыбытын дэмнээтим быһыылаах. Туох эмэ оруннааҕы эбии күүркэтэн, эбэн кэпсээ. Олус дэмнээн кэпсээтиҥ.

Дэм диэн тыл төһө эмэ элбэх суолтатын хомуйан баран сыаналаан көрдөххө, бу тыл туох эмэ табылын булбаты, алдьатары бэлиэтиирин үлэни оҥорууну билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ таба сыаналаабакка сылдьаллар. Соччо үчүгэйэ суох суолталаах, киһиргэтэр, дэбдэтэр өйдөбүллээх тылы эйэни кытта холбуу сатыыллар. Эйэ диэн тылы кытта дорҕоонноро эмиэ дэҥ диэн тыл курдук сөпкө дьүөрэлэспэттэр, утарыта охсуулаахтарын биир да поэппын диэн ааттанар киһи этэн, быһааран көрө илик.

Үлэттэн тэйбит тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут тылдьыттарын сыыһа ыйыыта маннык: Эйэ-“дэмнээх” - эйэни кэспэт, иирээнэ суох. Эйэ-дэмнээх кэпсэтии. (4,59). Эйэбитин дэмнээн кэбиһэбит, ордук күүскэ харыстаан биэрэрбит оннугар, күүр­кэтэн, дэбдэтэн өссө ыһабыт, үрэйэбит. Бу тылларбыт холбуу этилиннэхтэринэ эйэ­битигэр туох да туһаны, үчүгэйи аҕалбаттар. Ол курдук, дэм күүркэтэр, алдьа­тар суолтата эйэбитин мөлтөтө, сахсата сылдьар.

Бу курдук ырытан дэм уонна нэм диэн тылларбыт суолталарын булан тэҥнээн көрдөхпүтүнэ тылларбыт букатын даҕаны сөп түбэспэт өссө утарыта турар суолталаахтара быһаарыллан тахсар.

Эйэни харыстыырга, ордук сыаналыыр, сэрэхтээхтик сыһыаннаһар буоларга, бу нэм диэн тыл туттуллара ордук табыллар. Сахалыы санаан көрдөххө баар эйэбитин ордук көрөн истэн биэбэйдээн, бары өттүттэн сөбүлэһэн, нэмин билэн сыаналаан харыстыырга ордук ыҥырар суолталанар. Нэм эйэни харыстыыр, сөптөөҕү булар суолталаах буолан ордук көмүскүүр, күүһүрдэр уонна эйэҕэ сэрэхтээхтик харыстаан сыһыаннаһары эрэйэр, көрдүүр.

Нэм диэн тыл эйэни кытта бииргэ дьүөрэлэһэн туттуллара суолта­тын өссө дириҥэтэр. Эйэ ордук харыстаныллыахтааҕын, эйэҕэ олус сэрэнэн, сыаналаан, нэмин билэн сыһыаннаһыы ордук туһалааҕын дьоҥҥо тириэрдэр.

Эйэ диэн тылы кытта нэм эрэ диэн тыл холбуу туттуллар аналлаах. Эйэни харыстыахха, нэмин билэн, аһара туттубакка, сымнаҕастык сыһыаннаһыыга ыҥырар буолан эйэни бөҕөргөтөр аналлаах.

Саха дьоно эйэлээх олоххо дьулуһабыт. Эйэбитин ордук харыстыырга, көрөргө-истэргэ, күүһүрдэргэ кыһаныахпыт этэ. Ол иһин эйэбитигэр эбэн үтүө тылы нэм диэни эбиискэ туттарбыт ордук буолуо этэ. Киһи киһиэхэ, омук омукка сыһыана эйэ-нэмнээх буоллаҕына, ордук бөҕө, уһун үйэлээх, бэйэ-бэйэни ытыктаһыыга олоҕурар буолуоҕа, эйэбит ордук бөҕөргүөҕэ, күүһүрүөҕэ.

Эйэ-“дэм” диэн этиини тылдьыкка киллэрэн туһаннара сатыыр тыл үөрэхтээхтэрин дьиҥнээх, ис санаалара, сахаларга туһаны, үчүгэйи оҥорботторо, бу дэм диэн тыл суолтатыттан арыллан тахсар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары симэлитэ сатааһыҥҥа күүскэ үлэлээн мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар эйэ-“дэм” диэн этиини саха тылыгар киллэрэн сахалар эйэлэрэ үөскүүрүн атахтыы, мэһэйдэһэ сылдьаллар. Кинилэр төрүттэрэ дьадаҥыларыттан, үлэни кыайан үлэлээбэттэриттэн нэм диэн тыл үлэни оҥорууга суолтатын билбэттэриттэн, бу тылы суох оҥоро, симэлитэ сатыыллар. (4,39).

Сахалар тыл үөрэхтээхтэрин албыннарын арыйан, ол албынтан босхолоннохторуна эрэ эйэлээх буолуулара үөскүүрүн ситиһэр кыахтаныахтара. (5,42).

Туһаныллыбыт литература.

1. В.А.Протодьяконов. Киһини итэҕэйэр буоллахха: Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1982.- 296 с.

2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо­куускай: “Бичик” нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

3. “Туймаада саҥата” хаһыат. 28.09.2001. N 37.

4. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.

5. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.