Эйэ-нэмнээх кэпсэтии
Нэми тутуһар сыһыан хас биирдии киһи икки ардыларыгар үөскээһинэ омукка эйэлээх буолууну үөскэтэр. Нэми тутуһуу диэн туохха барытыгар күүһү кэмнээн туһаныы киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэлээх буолууну үөскэтэриттэн омук салгыы олоҕо тутулуктанар.
Нэмнэрин билсибит дьон диэн этиини элбэхтик истэбит. Ол аата туох үчүгэйдээхтэрин, куһаҕаннаахтарын уонна майгылара хайдаҕын барытын билсибиттэрэ ырааппыта эйэлээх сыһыаннарыгар ордук улахан суолталаахтарын дакаастабыла буолар.
Сахалар эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэни баһылаабыттара, олохторугар туһана сылдьыбыттара ырааппыт. Маннык кэпсэтиини билигин дипломаттар бэйэ-бэйэлэрин сыаналыыр кэпсэтиилэриттэн булан ылыахха сөп. Дьон олоҕор икки аҥы арахсыы, икки өрүттэнии хаһан баҕарар баар буола турарынан, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар эйэ-нэмнээх кэпсэтиилэр сотору-сотору ыытыллан истэхтэринэ табыллар.
Дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара уларыйан биэрэн иһэллэр. Кинилэр икки ардыларыгар икки, утарыта хайысхалаах өрүттэр куруук үөскээн тахсаллар. Олус уһун үйэлээх сахаларга, бу икки өрүттэр арахсыылара билигин уҥа уонна хаҥас өрүттэр диэн арахсыыга тиийэн турара олорор дьиэлэрин иһин уҥа уонна хаҥас диэн өссө былыргы кэмнэргэ арааран туһаналларыттан биллэр.
Икки өрүттэнии, икки аҥы арахсыылар дойдулар истэригэр эмиэ бааллар. Дьон тус-туспа партиялары үөскэтэллэриттэн арахсыылар тахсан сайдан иһэллэрэ салҕанан баран иһэр.
Бу икки утарыта өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөллөрө, биир санааланаллара төһө да уустугун иһин омуктарын сайыннарар иһин биир сыалланнахтарына уопсай тылы булунар кыахтаналлар. Дойдулар икки ардыларыгар маннык икки аҥы арахсыы үөскүүрүн билигин уһуннук олорор салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар аан бастаан туһанаарылар улаатыннаран кэбиһэллэр:
1. Демократия тутулун тутуһааччылар салайааччылар төһө эрэ кэминэн уларыйан иһэллэрин бары бүттүүн быыбардары туһанан ситиһэллэр. Салайааччылар кэмиттэн-кэмигэр уларыйыылара, атыттарынан солбуллан биэрэн иһиилэрэ араас коррупциялар аҕыйыылларыгар тириэрдэн уонна салайыыга саҥалыы сүүрээни киллэрэн биэрэн иһэллэриттэн омук сайдыыны ситиһэрин түргэтэтэр туһалаах быһыы буолар. Билигин дьон өйө-санаата сайдан иһэринэн бу өрүтү элбэхтэр уонна сайдыыны ситиһээччилэр тутуһаллар.
2. Салайааччылар төһө баҕарбыттарынан уһуннук, талбыттарынан дьаһайа олорууларын тутуһа сатааччылар иккис өрүтү үөскэтэн таһаараллар. Дойдулары салайааччылар диктатуралары үөскэтэн аһара байыылара, талбыттарынан сылдьыылара уонна уһуннук, үйэлэрин тухары олоро, салайа сатыыллара аҥар өрүтү, тоталитарнай салайыыны үөскэтэн омук сайдыыны ситиһэригэр “застойу”, хаалыыны киллэрэн кэбиһэр.
Билигин бу икки өрүттэр информация сайдыытын туһанан нэмнэрин, ол аата күүстэрин, кыахтарын билсэннэр эйэлээхтик кэпсэтэ, бэйэ-бэйэлэрин “үчүгэйдэрин” тылларынан уонна оҥорор дьыалаларынан итэҕэтэ сатыыллар.
Нэмнэрин билсибит дьон үөрэ-көтө көрсөн кэпсэппиттэрин кэнниттэн биир тылы булуу кыаллыбата диэн этэллэрэ кэпсэтии өссө да табыллыбатаҕын, олоххо киирбэтэҕин биллэрэр.
Билигин үөрэх, билии сайдан информацияны булан ылыы түргэтээбитинэн дьон бары бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэллэрэ элбээтэ. Нэми билсии диэн төһө күүс, кыах баарын чуолкайдык билиини тэҥэ, өй-санаа уратыларын быһааран туһаныы ааттанар.
Дьон бэйэ-бэйэлэрин сыһыаннарыгар кэпсэтии бастакы оруолга тахсан иһэр. Туох эмэ туһунан кэпсэтии ханнык эрэ дуогабары үөскэтиигэ, сөбүлэһиигэ тириэртэҕинэ эйэ-нэмнээх кэпсэтии табылынна диэн ааттанар. Ол аата кэпсэтээччилэр бэйэлэрин тустаах көрдөбүллэрин кыччатан биэрэллэриттэн, ортолорунан түбэһэр биир тылы булунан нэми үөскэппиттэрин уонна тутуһалларын биллэрэр.
Кэпсэтээччилэр икки ардыларыгар сөбүлэһиини, биир тылы булунууну нэми тутустахтарына эрэ ситиһэр кыахтаналларын өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон бары билинэллэр.
Киһи киһиэхэ сыһыана нэмҥэ олоҕурдаҕына эрэ тэҥнээх, бэйэ-бэйэни өйөһөр сыһыаннаһыы үөскээн олохсуйар. Биир сыыһа этиллибит тыл дьон сыһыаннарын үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа кубулута охсон кэбиһиэн сөп.
Сахалар ол иһин “Саҥарыаҥ иннинэ санааҥ көр” диэн өс хоһоонун үөскэтэн туһаналлар. Бу өс хоһооно киһи саҥарар тылыгар улахан суолтаны биэрэрэ ордугун биллэрэрин таһынан тыл киһи санаатыттан үөскээн тахсарын уонна быһаччы тутулуктааҕын биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр "Сначало было слово" диэн этиилэрэ улахан сыыһатын бу өс хоһооно биллэрэр.
Кэпсэтии сиэри, нэми тутустаҕына, хайалара эрэ күүһүнэн киэптээн ханнык эрэ өттүгэр аһара барбатаҕына эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэн ааттанар. Икки өрүттэр тус-туспа сыаллары ситиһэ сатыылларыттан хайаларын эрэ кыччатан, ортотун диэки булларан биэрдэхтэринэ эрэ кэпсэтии ситиһиилээх буолар кыахтанар.
Кэпсэтии төһө да эйэ-нэмнээҕин иһин икки өрүттэр ситиһэ сатыыр сыалларын кыайан тэҥнээбэттэриттэн, ортотун тутуспаттарыттан табыллыбакка хаалыан сөп.
Сахалар элбэхтик сиэр-туом диэн холбуу этиини олохторугар туһаналлар, холбуу этиллэр тус-туспа тыллар өйдөбүллэрэ холбоһон суолталара өссө улаатарын үөскэтэллэр. Бу быһаарыы эйэ-нэм диэн холбуу этиини ырыттахха өссө чуолкайданан тахсар:
- Эйэ диэн биллэр тыл. Эйэлээх буолууттан олох тутуллар. Эйэни бары сөбүлүүллэр, тутуһа сылдьаллар, бэйэлэрин икки ардыларыгар эйэлээх сыһыаны олохтууллар. Эйэ харыстаннаҕына, эйэҕэ сэрэхтээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннастахха табылларын, биир куһаҕан тыл эйэни алдьатарын, үрэйэрин сахалар билэллэр.
- Нэм диэн нэмин билэн, сэрэхтээхтик туттууну үөскэтэр тыл. Күүһү аһара туттубакка, нэмин билэн, ол аата кээмэйдээн туттунарга ыҥырар. Киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ күүһүн аһара туттарыттан үөскүүрэ олус элбэҕин нэми билии аҕыйатар.
Эйэ-нэм диэн холбуу этии эйэҕэ нэмин билэн, сэрэхтээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар туһалааҕын биллэрэр. Биир кыра да сыыһа саҥарыыттан, туттунууттан эйэ алдьанан хааларын уонна өр кэмҥэ кыайан көммөтүн таба сыаналыыры үөскэтэр.
Саха дьонугар эйэлээх буолуу кэлбэтин, үөскээбэтин тыл үөрэхтээхтэрэ анаан-минээн оҥоро сылдьаллар. Кинилэр эйэ-нэм диэн холбуу этии оннугар эйэ-“дэм” диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр этиини туһаннара сатааннар саҥа үөскүү сатыыр сахалар эйэлэрин алдьатан иһэллэр.
“Дэ” диэн дорҕоон киһиргэтиини, дэбдэтиини саҕалыыр. Киһиргээбит, дэбдэйбит киһи сыыһа-халты туттунара элбээн, бэйэтин үрдүктүк сананара үрдээн хааларыттан атыттары кытта эйэлэһэрин, биир тылы булунарын аҕыйатар, кыччатар.
“Сымыйыаччы этэрин итэҕэйимэ” диэн этии сымыйалаан биирдэ түбэспит киһи атын этиилэрэ барылара эмиэ сымыйа буолуохтарын сөбүн биллэрэр. Тыл үөрэхтээхтэрин сымыйалара айыы диэн былыргыттан икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх саха төрүт тылын икки аҥы араара сатыылларыттан чуолкайдык дакаастанар. Киһи оҥорор быһыылара оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕиттэн аҥардастыы “үчүгэй” эрэ буолан хаалара хайдах да табыллыбат. Ол иһин тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн тылы булан куһаҕаны туспа арааран этэ сатааһыннара сахалары албынныы сатааһын буолар.
Дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта уһуннук билсистэхтэринэ, үлэлээтэхтэринэ майгыларын уратыларын билсэллэр. Нэмнэрин билсибиттэр диэн этии бэйэ-бэйэлэрин бары кыахтарын, күүстэрин, мөлтөх өрүттэрин билэллэрин холбуу ылан быһаарар.
Үлэттэн, сыыһа-халты туттунууттан үөскээн тахсар эрэйдэри кумааҕыны эрэ бэрийэр суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар билбэттэриттэн нэм диэн эйэни, үөскэтэр, харыстыыр аналлаах тылбытын, “дэм” диэн алдьатыыга, күүркэтиигэ тириэрдэр тылга уларыта сатыыллар.
Бу сахалар сайдалларыгар улаханнык туһалыыллар дии саныыр үөрэхтээхтэрбит өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн эйэ-нэм диэн холбуу этии оннугар эйэ-“дэм” диэни киллэрэ, туһаннара сатыыллар. Дэм диэн күүркэтэр, алдьаныыга, табыллыбат буолууга тириэрдэр тылы, эйэ диэн сымнаҕас, харыстабыллаах сыһыаны эрэйэр тылга холбуу сыбааннар, эйэбитин алдьатыыга тириэрдэллэр уонна өссө абыраабыта буолан албынныы сылдьаллар.
Хаһан да эйэ-“дэм” диэбэт ордук. Дорҕоонноро сөп түбэспэттэрин тэҥэ, суолталара эмиэ утарылар. Дэм алдьатар, дэмниир, тиэтэтэр, күүркэтэр, киһиргэтэр суолталаах тыл. Бу тылы туһаныыттан биһиэхэ, сахаларга эйэбит өссө да кэлэ, үөскүү илик. Төһө эмэ элбэх поэттар, дорҕооннору дьаарыстаан хоһооннору айар дьон бааллар эрээри, бу тыллар дорҕооннорун дьайыылара сөп түбэспэттэрин, утарыта охсуулаахтарын өссө билэ иликтэр, тыл үөрэхтээхтэрин сымыйаларыгар киирэн биэрэн сылдьаллар.
Нэмнээх диэн нэмин билэн туһаныыны эрэйэр киһи оҥорор быһыыта ааттанар. Нэми тутуһуу киһи киһиэхэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһарын үөскэтэринэн ордук улахан туһалаах. Ол иһин сахалар эйэ-нэмнээх диэн холбуу этиини тутталлар. Эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэтэхпитинэ, икки кэпсэтэр өрүттэр икки ардыларыгар сыһыаннара нэми тутуһан, сымнаҕастык, эйэлэрин харыстаан баран иһэрин биллэрэр.
Сахаларга эйэлээх буолуулара үөскүүрүн өй-санаа үөрэҕин билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ утарса, буортулуу сылдьалларын арааран билии эрэйиллэр. (1,45).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.