Эйэ уонна сэрии
Олох салҕанан баран истэҕинэ дьон өйдөрө-санаалара сайдыы, тупсуу киирэриттэн, саҥа өйдөбүллэр үөскүүллэриттэн уларыйан иһэллэр. Кэмэ кэллэҕинэ олохтоохтор сыһыаннарыгар улахан уларыйыыны икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар үөскээн тахсар саҥа омуктар ахсааннара эбиллэн күүһүрэн, атыттары баһыйан, олохтоох сирдэриттэн үтүрүйэн иһэллэрэ үөскэтэр.
Саҥа омук үөскүүрүгэр “Хаан тупсарыыта” диэн үгэс туһалыырынан ахсааннара биллэрдик эбиллэн уонна эттэрэ-сииннэрэ тупсан иһэр эдэрдэр кырдьаҕас омуктары икки аҥы үтүрүйэн, олорор сирдэриттэн сыҕарытан бараллара сайдыы хамсааһынын таһаарар.
Омуктар икки ардыларыгар маннык балаһыанньа үөскээтэҕинэ уонна өйдөспөт буолуулара аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тиийдэҕинэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһуу эрэйиллэр, ол аата солбуйсан биэрии кэмэ кэлбитэ биллэр.
Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара эмиэ икки өрүккэ арахсар:
1. Эйэлээх кэм.
2. Сэрии буолуута.
Бу омуктар икки ардыларыгар хардары-таары үөскээн тахсар сыһыаннар саҥа омук сайдан, күүһүрэн иһэриттэн уонна мөлтөөбүтү туоратан, үтүрүйэн барарыттан кэмэ кэллэҕинэ саҕаланан бараллар. Үйэлэргэ биир сиргэ олорбут омуктар бу сири төрөөбүт сирдэринэн ааҕынан кэбиһэллэрэ атын сиргэ көһөллөрүн олус ыарахан оҥорор. “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ” диэн өс хоһооно ити кэм кэлиитин быһаарыыттан үөскээбит.
Омуктар икки ардыларыгар үөскүүр сыһыан бу икки солбуйсан биэрэр өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Эйэлээх олох кэмигэр омуктар сайдыыны, олохторо көнөрүн, ахсааннара эбиллэрин ситиһэллэр. Олох тупсан истэҕинэ дьон эйэлээх олоҕу сөбүлүүллэрэ эбиллэн иһэр. Бу кэмҥэ дьон сайдыыны, тупсууну, байыыны ситиһэллэрэ түргэтээн элбэх туһалаах үлэни оҥороллор уонна олохторо тупсарын ситиһэллэр.
Байыыны ситиһии элбэх саҥаны айыылары оҥорууну көҕүлүүр. Дьон саҥаны айыыны аан маҥнай сэрии сэбин оҥостууга, тупсарыыга туһаналлара өссө да кыайан уларыйа илик. Саҥа сэрии сэптэрин оҥостуу сайдыыта сэриигэ бэлэмнэниини улаатыннарара дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэн, үгэс буолан хаалбыта олоххо, бу икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтэргэ туһалыыр.
Олохторо тупсубут, байбыт дьон оҕолорун атаахтатан иитэллэрэ элбиириттэн үгүс бас-баттах быһыылаах, маргинал оҕолору иитэн улаатыннараллар. Бу оҕолор туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатан араас хамсааһыннары саҕалыыр кыахтанан хааланнар олох оҥкулун уларытыахтарын, сэриини саҕалыахтарын сөп.
2. Сэрии саҕаланыыта. Бииргэ олорор омуктартан хайалара эрэ мөлтөөһүн кэмигэр киирэн, ахсааннара аҕыйаан бардаҕына, атын сайдан, эбиллэн иһээччилэр туоратан, олорор сирдэриттэн үтүрүйэн, сыҕарытан барыылара кэлэр.
Уруккута улахан, сайдыыны ситиһэ сылдьыбыт омук мөлтүүрэ, үрэллиитэ кэлэригэр маннык кэм үөскээн тахсара остуоруйа үөрэҕэр “Импиэрийэ эстиитэ” диэн этиинэн биллэр. Өссө бу омук улахан, атомнай сэрии сэптэрин баһылыыр буоллаҕына, сэрии атыттарга кутталы үөскэтэрэ аһара улаатыан сөп.
Бииргэ олорор икки омуктар икки ардыларыгар үөскүүр сэриини гражданскай диэн ааттыыллар. Бу сэрии уһаан, кырыктанан бардаҕына кыайыы кэлэрэ улаханнык уустугуруон сөп. Маннык сэриилэр сахалар олоҥхолоругар элбэхтик кэпсэнэллэр. Олус уһуннук уонна кырыктаахтык барар сэриигэ бэйэ-бэйэлэрин абааһыларынан ааттаан, араастаан үөхсэн бараннар сэриилэрин сэбэ алдьанан бүтүөр, онтон бэйэлэрэ эстиэхтэригэр диэри кыргыһаллар.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһалларыттан маннык уустук кэм үөскээтэҕинэ таба, сөп түбэһэр быһаарыыны булунуохтарын сөп этэ.
Аныгы да кэмҥэ салайар, баһылыыр омук мөлтөөн барыыта эйэлээхтик быһаарыллан түмүктэнэрэ олоххо киирэ илик. Сайдыыны ситиһии кэмигэр киирбит омук урукку батталтан, туоратыыттан босхолонор санаата улаатара сэрии саҕаланарыгар төрүөт буолар.
Сэриини саҕалааһын диэн Аан дойдуга хаһан да буола илик ураты быһыыны, саҥаны айыыны оҥоруу буолан тахсар. Бу саҥаны айыы хайдах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсара саҕалыыр саҕана биллибэтинэн уһаан, тэнийэн бардаҕына үгүс дьон олохторугар улахан уустуктары оҥоруон сөп. Сэриигэ араас саҥаны айыылар олоххо киириилэрэ олус түргэтиир. Саллаат автоматынан хас биирдии ытыыта саҥаны айыы буолан иһэр. Саҥаны айыыны оҥоро сатааччылар сэриини сөбүлүүллэр.
Быстах диэн ааттаммыт сэриигэ мөлтөөн иһээччи кыайыыны ситистэҕинэ, бу кыайыыттан төбөлөрө эргийэрэ үөскүүрүттэн национализмнара аһара барарыгар тириэрдиэн сөп. Онтон национализм аһара баран нацизмҥа кубулуйдаҕына улахан сэрии эрэ көннөрөр, тупсарар кыахтааҕын дьон ааспыт үйэтээҕи улахан сэриилэр холобурдарын үөрэтэн билэллэр.
Салайар былаас биир киһи илиитигэр киирэн уһуннук уларыйбат буоллаҕына дьон өйө-санаата халыйыыта, бу былааһы “үчүгэй” диэн этэн арбааһын, хайҕааһын аһара халыйан барыыта үөскүүр. Омуктар өйдөрө-санаалара салайар былаастан улахан тутулуктанан хаалара итинник халыйыыга тириэрдиэн сөп. Уһуннук салайар былааска биир киһи олороро бэйэтин өйө-санаата “үчүгэй” диэки халыйарын үөскэтэрин тэҥэ, бас бэринэр дьонун өйүн-санаатын улуутумсуйуу диэки уларыйыыга тириэрдиэн сөп.
Кэмэ кэллэҕинэ омуктар икки ардыларыгар үөскээн тахсар маннык утарыта турууну олох уопутунан туһанан таба быһаарыы холобура дьоҥҥо билигин баар. Демократия үөрэҕин тутуһар АХШ дойдута элбэх тус-туспа омуктары бииргэ холбоон сайыннарыыга холобур буолан туһалыыр кыахтаах.
Европа сайдыылаах омуктара биир дойдуга холбоһон олоруулара, бииргэ үлэлээһиннэрэ саҥа, улахан кыахтаах омук эйэлээхтик үөскээн тахсарыгар тириэрдиэн сөп. Бу дойду сайдыыны ситиһиитэ демократия үөрэҕэ дьон олоҕор ордук табылларын дакаастабыла буолан туһалыан сөп.
Дьон омуктарынан тус-туспа арахсыылара кэмэ кэллэҕинэ, бу икки омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн тахсарыгар, төрөөбүт диэн ааттанар сири былдьаһыы үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөбүн саҥарар тылларын хардары-таары билэллэрэ тохтотор. Омуктар икки аҥы арахсыылара аһара улааппатын туһугар кырата икки омук тылын билии туһалыыр кыаҕа улаатар.
Олус былыргы кэмнэргэ дьон үлэни оҥорууну баһылааһыннарыттан тус-туспа арахсаннар туспа омуктары үөскэппиттэр. Сайдыыны ситиһии диэн үлэ бары көрүҥнэрин дьон баһылааһыннара тарҕаныыта омуктарынан арахсыыны аҕыйатан иһиэн сөп. Биир үлэни үлэлиир дьон биир санааны булунар кыахтара улаатарын тэҥэ, саҥарар тыллара биир буолара ситиһиллиэн сөп.
Дьон олоҕор уустук, быһаарылла охсубат боппуруостар үөскээн кэлэн иһэллэрин өй-санаа сайдыбытынан туһанан эйэлээхтик быһаарар кыах баар. (1,74).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.