Эр дьону күүһүрдүү
Сахалыы таҥара үөрэҕин үлэһиттэр, эр дьон айбыттар. Көрсүө, сэмэй буол, сыыһа-халты туттума диэн үөрэҕи туһаналлар. Үлэ сайыннаҕына эрэ омукка сайдыы, тупсуу кэлэрэ кыаллар. Үлэни кыайбат буолуу атыттарга баһыттарыыга, үлэ барыһы аҕалар миэс-тэлэриттэн үтүрүллэн туорааһыҥҥа тириэрдэрэ мөлтөөһүнү үөскэтиэн сөп. Сахалыы таҥара үөрэҕэ омук күүһүрэр, сайдыыны ситиһэр кыаҕын улаатыннарарга туһалыыр аналлаах.
Омугу үлэ эрэ сайыннарар, үлэни оҥорууттан сайдыы киирэрэ ситиһиллэр. Буолан баран кыайыылаах, атыттар үтүктэр, батыһар үлэлэрэ омукка сайдыыны, тупсууну аҕаларын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһан дьону көрсүө, сэмэй буолууга уонна үлэни баһылыырга үөрэтэр. Үлэни эр дьон кыайа-хото үлэлииллэрэ биллэр суол. Эбиискэ хос быһаарыы ирдэммэт, айылҕа айбыта оннук. Эр киһи олоҕун устата атын туохха да аһара аралдьыйбакка эрэ үлэлиирэ табыллар.
Дьахтар уонна эр киһи холбоһон ыалы тэрийэн сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтөн, иитэн, үөрэтэн улаатыннаран аймахтары, омугу сайыннараллар, ахсааннарын элбэтэллэр. Дьахтар айылҕаттан оҕо төрөтөр уонна иитэр, үөрэтэр аналлаах буоллаҕына, эр киһи олоҕун сүрүн сыала диэн ыалы араас туһалааҕынан барытынан хааччыйыы буоларын тэҥэ, элбэхтик үлэлээн-хамсаан, дьарыктанан үөрүйэхтэри үөскэтинэн буор кутун сайыннаран иһэрэ эрэйиллэр.
Олоххо эр дьон элбэхтик сыыһа-халты туттуналлара биллэр. Эдэр уолаттар улаатан иһэн араас айыыны оҥорор санаалара элбээн аһара туттуналлара үксүүр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ эдэр киһини сыыһа-халты туттунума, көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэтэн үлэ сайдарын, тупсарын үөскэтэрин тэҥэ, сэрэхтээх буоларын улаатыннарар.
Киһи ханнык баҕарар үөрэҕи ылынара икки өрүттэнэр:
1. Кэһэтэн үөрэтии.
2. Киһи бэйэтэ кэһэйэн үөрэниитэ.
Үөрэҕи ылыныы бу икки тус-туспа өрүттэрин арыыйда дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Атын киһи үөрэтэрэ кытаанах буоллаҕына кэһэтэн үөрэтиигэ тиийэн хаалыан сөп. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэрин кэһэтэн үөрэтии диэн ааттыахха сөп. Ол курдук, улахан киһи “Мин курдук оҥор” диэн этэн үөрэтэрэ хаайан, ыган үөрэтиигэ киирсэр. Атыннык оҥордоххо муннукка туруоруу, табыталтан тардыы хаһан баҕарар туттуллар. Өссө куһаҕаны оҥорон кэбистэххэ, аны чыпчархай тиийэн кэлиэн сөбө оҕо куһаҕаны оҥорорун тохтотор дьайыыга киирсэр.
Оҕо бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кутугар улахан дьон бэлэм, үчүгэйдэрэ биллэр үгэстэри бэйэтигэр элбэхтик оҥотторон иҥэрэн биэрэллэрэ кэһэтэн, ыган үөрэтии буолар уонна ийэ кута төрөппүтэ үчүгэй диэн ааттыыр үгэстэринэн иитиллэрин үөскэтэрэ улааппытын кэннэ туһаны оҥорор. Бу үчүгэй үгэстэр үөскэтэр баҕа санааларын дьайыытынан киһи бэйэтэ баҕаран туран үөрэҕи ылынара, ыарахан диэн ааттанар үлэни кыайа-хото үлэлиирэ ситиһиллэр.
2. Кэһэйэн үөрэнии диэн эр дьон үөрэхтэрэ буолар. Киһи бэйэтэ тиэтэйэн, ыксаан быстах санааҕа киирэн биэрэриттэн, сыыһа-халты туттунарыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэн кэһэйиитэ уонна оҥорор быһыытын көннөрүүтэ, тупсарыыта, бу үөрэҕи олохтообут. Үлэни оҥорууга сыыһа-халты туттунан кэһэйии уонна ол сыыһа туттунуу таһаарбыт содулларын көннөрүү, тупсарыы, үчүгэйгэ тириэрдии кэһэйэн үөрэнии кэнниттэн ордук табыллар. Куһаҕаны аан бастаан билэн баран ону көннөрүүнү ситиһии, киһи өйө-санаата тупсарын үөскэтэрэ үчүгэйи оҥорорун элбэтэригэр туһалыыр.
Үлэ эрэйдээх. Үлэлии үөрэнии эрэйэ өссө элбэх. Тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу биирдэ оҥорору кытта табылла, сатана охсубата онно олук буолар. Биир үлэни оҥоро үөрэнэргэ элбэхтик хос-хос оҥорон табыллыаҕар диэри хатылаатахха эрэ сатанара тиийэн кэлэн бүтэрии ситиһиллэр. Ол иһин үлэ киһини тулуурдаах, өһөс майгылаах буолууга үөрэтэр күүһэ олус улахан туһаны оҥорор.
Үлэ эрэйдээҕиттэн оҕону үөрэтиигэ аҕа ордук табыллар. Аҕа ыгар, дьарыйар күүһэ оҕо ыарахан да үлэни үлэлии үөрэнэригэр көмөлөһөр, тирэх буолар. “Мин тулуйабын” диэн өсөһөр санаа үөс-кээһинэ оҕо тулуурдаах буолуутун улаатыннаран үлэни кыайарыгар көмөлөһөр. Аҕа диэн тыл саастааҕы, элбэх уопуттааҕы биллэрэр суолтата оҕо бэйэтэ үтүктэр, барыһар баҕа санаатын үөскэтэрэ үлэни оҥорууга үөрэнэрэ табылларыгар тириэрдэр.
“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ улахан туһалаах. Тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу киһиттэн элбэх тулууру, өһөс санааны, дьулууру ирдиир. Үлэ оҥорору кытта табыллыбакка хааллаҕына хатылаан оҥорон түмүгэр тириэрдии өссө улахан тулуур үөскээһинигэр көмөлөһөр.
Эр дьону күүһүрдүү эдэрдэр ыал буола иликтэриттэн саҕаланарын ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу хааччыйар. Ыал буолууга ыраас кыыс оҕо сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар, көрсүө, сэмэй эр киһини таба талан ылан эргэ таҕыстаҕына, төрүүр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах буоланнар үөрэҕи баһылаан үлэни оҥорууну сайыннарар кыахтара улаатара ситиһиллэр.
Ыраас кыыс оҕо эр дьону күүһүрдэр аналлаах. Былыргы кэмнэргэ ыраас кыыс оҕо эргэ барарыгар, ыалы тэрийэригэр киэргэтэн, симээн, элбэх энньэлээн урууну тэрийэллэрэ. Ырааһын биллэрэн аатыгар –куо диэн эбиискэни туһаналлара. Ол барыта ыраас кыыс оҕо эр киһи сайдыылаах буор кутун ылынан оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэрин ситиһиигэ тириэрдэр буолан үрдүктүк сыаналанара.
Сэбиэскэй былаас ыал буолуу былыргы үгэстэрин суох оҥорон саха эр дьонун улаханнык мөлтөтөн сылдьар. Дьахталлар эргэ тах-сыахтарын иннинэ үөрэммитэ аатыра сылдьан күүлэйдээн, чараас эрэһииҥкэни туһанан элбэх эр дьону боруобалыылларыттан уонна бэйэлэрэ талан ылан эргэ тахсалларыттан эр дьон буор куттарын буккуйан, мөлтөтөн кэбиһэллэриттэн ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ. Киһи буор кута өй-санаа буоларынан ханнык да хааччахтартан, чараас эрэһииҥкэттэн иҥнибэтэ, хааттарбата дьахтар иһигэр буккуллан хааларын үөскэтэрэ ыарыһах оҕо төрүүрүгэр тириэрдэр.
Көҥүл тустуу диэн күрэхтэһии киһи күүһүн уонна кыаҕын холбуу туһанарын ирдиир. Эр киһи буор кута буккуллуута күүстэрэ, кыахтара мөлтүүллэрин үөскэтэрэ, нууччаларга кэлин кэмҥэ күүстээх тустууктара суох буолбутунан толору быһаарыллар.
Эр дьону күүһүрдүү диэн ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрии ааттанар. Дьахталлар төһө да элбэхтэрин иһин, эр дьону күүһүртэххэ эрэ саха омук күүһүрэрин, үлэни баһылаан сайдыыны ситиһэрин билэллэр. Бу олоххо туһалаахтара быһаарыллыбыт ыал буолуу үгэстэрин ылынан туһаналлара кыаллыан сөп. (1,125).
Омук сайдыыта ыаллартан, аймахтартан саҕаланар. Ким да мөлтөх, үлэни кыайбат оҕолонуон, кэлэр көлүөнэлэниэн баҕарбат. Бары төрөппүттэр өйдөөх, доруобай, күүстээх уонна кыахтаах оҕолонуох-тарын баҕараллар. Ыал буолуу үгэстэрин туһаныы олоххо киирэр кыаҕа улаатар. Оҕо төрөппүттэрэ этэллэрин истэрэ, толороро хаһан баҕарар элбэх. Кыыс оҕо улаханнык харыстанар аналлааҕын кыра эрдэҕиттэн билэ сылдьара эрэйиллэр. Ыраас кыыс ыалы тэрийэр уонна эр дьону күүһүрдэр аналлаах. Кыыс оҕолоох ыаллар аймахтары, омугу сайыннаралларын билэн олоххо сыһыаннара уларыйдаҕына, кыыстарын кыра эрдэҕиттэн кыһанан харыстаатахтарына уонна ыал буолуу үгэстэрин тутуһан сааһын ситтэр эрэ сөптөөх эр киһини булан эргэ биэрэллэрэ эрэйиллэр. Эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕолор аан бастаан аймахтары сайыннараллар уонна саха омук сайдыытын саҕалыыр кыахтаналлар.
Аҕа диэн сахалар төрүт тыллара. Бу тылы туһана сылдьыыттан аҕа өйө-санаата уол оҕоҕо бэриллэр кыахтанара саха омук сайдыыта кэлэрин үөскэтэр. Нууччалар сахалары мөлтөтөөрү бу тылы соруйан тыл үөрэхтээхтэринэн, суруйааччыларынан туораттара, хааллара, атын куһаҕан дорҕоонноох “па-па” диэн тылы туһаннаран солбуйтара, симэлитэ сатаабыттара. Куһаҕан дорҕоон дьайыыта хаһан баҕарар куһаҕаҥҥа тириэрдэр. “Па” диэн сахалар саамай сирэр, сиргэнэр дорҕоонноро буолар. Бу дорҕоону туһаныыттан саха эр дьоно, ыаллар аҕаларын өйдөрө-санаалара улаханнык мөлтүүллэр. Оҕолор аҕаларын куһаҕан курдук санаан аанньа ахтыбаттара үөскээн олохсуйарыттан этэр тылларын истибэттэр, үлэҕэ үөрэниилэрэ мөлтүүр уонна ыаллар арахсыылара элбиир.
Аҕа диэн тыл оҕоттон, киһиттэн улахан уопуттааҕы, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи биллэрэр суолтата ордук улахан туһалаах. Үлэҕэ үөрэниигэ эдэрдэр элбэх уопуттааҕы, баһыйары үтүктэр, батыһар күүстэрэ улаатарыттан аҕа үөрэтэр күүһэ ордук эбиллэр.
Эр киһини, ыал аҕатын аҕа диэн ааттааһын оннугар түстэҕинэ оҕолоро, дьоно ытыктыыр, үтүктэр, батыһар санаалара улаатарыттан эппиэтинэстээх буолара үрдүүрүн тэҥэ, дьонун туһугар кыһанара, харыстыыра улаатар уонна күүскэ үлэлиир кыахтанар.
Эр дьону күүһүрдүү сахалыы таҥара үөрэҕин уонна ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрдэххэ ситиһиллэр кыахтанар. (2,92).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 137 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.