Эһэ суолтата
Сахалар айылҕаны кытта тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар омуктарга киирсэллэр. Ол иһин айылҕаны кытта быһаччы тутулуктаах тыллары туһана сылдьаллар. Эһэ диэн тыл айылҕа эһэтин аан бастаан биллэрэринэн дьону айылҕаны кытта холбуу сибээстиир суолтата оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэриллэр.
Былыргы дьыллар быдан мындааларын иннинэ сорох дьон эһэттэн үөскээн тарҕаммыт буолуохтарын сөп. Эһэҕэ маарынныыр халыҥ эттээх-сииннээх, сыаны түргэнник мунньунар уонна лаппаҕар атахтаах, күүстээх дьон элбэхтэр. Ону тэҥэ, былыргы үһүйээннэргэ ахтыллар эһэ дьахтары тыыппатын туһунан кэпсээннэри билэбит.
Саха тылыгар бары тыынар-тыыннаахтар оҕолоро биирдик оҕо диэн ааттаналлар. Онтон улаатан, өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан истэҕинэ иитии, үөрэтии көмөтүнэн ким, хайа оҕото буолара эбиискэ быһаарыллан этиллэрин тэҥэ, киһи оҕото киһи буолууну ситиһэн өйө-санаата сайдара, тупсара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол аата киһи оҕото, эһэ оҕото, бөрө оҕото диэн улааппыттарын, өйдөрө-санаалара сайдыбытын, бэйэлэрин уратыларын билиммиттэрин кэнниттэн тус-туспа арахсан араарыллан ааттаналлар.
Эһэ диэн айылҕа улахан, уордаах кыыла ааттанар. Бу кыыл оҕотун кытаанахтык тутарын, үөрэтэрин туһунан булчуттар кэпсииллэр. Бултуу барарыгар оҕото батыспатын, эккирэппэтин диэн улахан маһынан баттатан кэбиһэр үһү. Ону тэҥэ, таһыйан сарылатарын истэллэр эбит.
Оҕо эһэтэ эһэ диэн ааттанара ити үөрэтии дьайыытын уратытыттан улахан тутулуктаах. Оҕону бэрээдэккэ, тулуурдаах буолууга, үлэҕэ үөрэтэр киһи этэрин истиигэ үөрэтии ханнык эрэ ыгааһыннаах, баттааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллара эһэ диэн тылынан этилиннэҕинэ ордук улаханнык туһалыыр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар бэрээдэги тутуһууга үөрэнии улахан эрэйдээх, ыараханнык ситиһиллэр уонна ханнык эрэ сорудаҕы этиллибит курдук толоруу элбэх тулуурдаах буоллахха эрэ кыаллара хаһан да уларыйбат.
Кыра эрдэҕинэ буруйу оҥорбут оҕону муннукка туруоруу, буруйу оҥорбутун билиннэрии билигин даҕаны туттулуннаҕына табыллар. “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн өс хоһооно этэрэ сахалар үөрэхтэрэ оҕону хайдах иитэри, үөрэтэри дириҥник быһаарарын сайдан иһэр аймахтар туһаннахтарына табыллар.
Олоххо улахан уопуттаммыт, элбэх билиилээх кырдьаҕас киһи-эһэ, оҕону бэрээдэккэ, араас быраабылалары тутуһарга иитэр, үөрэтэр күүһэ улаханын туһанарга эһэ диэн аата ыҥырар суолталаах.
Оҕо улаатан иһэн бэрээдэккэ үөрэнэрэ, араас быраабылалары тутуһа сылдьара, киһи быһыытын таһынан барбата хайаан да эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Эһэ бэйэтин олоҕун элбэх уопутун туһанан туһалаах үгэстэргэ, бэрээдэккэ оҕону иитэр, үөрэтэр күүһэ улаатарын оҕо иитиитигэр туһаннахха табыллар.
Ыал биир эмэ оҕото кыра оҕону көрүүнү-истиини билбэккэ, көрбөккө эрэ улаатар. Оҕо баар эрэ буоллар үөрэҕи ылыныа диэн арҕааҥҥы омуктар сымыйа үөрэхтэрин итэҕэйии оҕо иитиитин улаханнык халытан сылдьар. Кинилэр өй-санаа үөрэхтэрэ киһи биир куттаах, “душалаах” диэн этиини тутуһарыттан оҕо ийэ кутун иитии диэн үөрэҕи букатын билбэттэриттэн көтүтэн, хаалларан кэбиһэллэриттэн кыра эрдэҕинэ оонньуунан эрэ дьарыктыы сатыыллар.
Бу сымыйа, киһи өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэт үөрэҕи үтүктэ, батыһа сатааһынтан оҕо ийэ кутун иитии диэн сахалар туһалаах үөрэхтэрэ хаалан сылдьарын туһаныы ирдэнэрин мин Кут-сүр үөрэҕин саҥалыы үөрэтэн олоххо киллэрдим.
Сахалыы Кут-сүр үөрэҕин оҕону иитиигэ туһаныы оҕо атаахтык иитиллэрин суох оҥорор уонна үлэҕэ үөрэтиини бастакы миэстэҕэ таһааран үлэни кыайар дьону элбэтэн омугу сайыннарарга туһалыыр. Олоххо уопутурбут кырдьаҕастар, эһэлэр бу үөрэх туһатын билэн-көрөн эдэрдэргэ тириэрдэллэрэ эрэйиллэр.
Улаатан иһэннэр кыра оҕо диэни көрбөтөх эдэрдэр ыал буолан бэйэлэрэ оҕолонон бараннар оҕо бары баҕатын толоро сатааннар атаахтатан кэбиһэллэрэ элбиир. Ол иһин олоххо элбэх уопуттаах эбэ уонна эһэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ кыра эрдэхтэриттэн кыттыһан, көрдөрөн, көмөлөһөн биэрэллэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Оҕо кырдьаҕас киһиэхэ көмөлөһөр санаата элбиир. Саҥа атаҕар туран хаампыт, сылдьар сирэ кэҥээбит оҕо ону-маны сосуһарын, таскайдыырын сөбүлүүр. Бу кэми аһаран кэбиспэккэ ону-маны соруйан, оҥотторон эһэ оҕону “Туһа киһитэ” оҥорон үлэҕэ үөрэтэрэ ордук табыллар. Ону тэҥэ, оҕо уопуттаах, элбэҕи билэр киһини үтүктэр, батыһар кыаҕа улаатара онно туһалыыр. Оҕо эһэтин курдук буолар баҕа санаата үөскээтэҕинэ киһи буолууну ситиһэр, киһилии быһыыланар уонна майгыланар кыаҕа улаатар.
Эһэтэ үөрэтэр сиэнэ киһи буолууну эрдэлээн ситиһэр кыахтанар. Араас үөрэҕи, билиини улахан уопуттаах киһиттэн ылыныы үөрэх ситиһиилээх буоларыгар тириэрдэрэ ону үөскэтэр. Оҕо улаатан киһи буолууну ситистэҕинэ салгыы олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕа улаатар.
Улаатан иһэр оҕо тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар кыахтаннаҕына киһи буолууну ситиһэр. Киһи буолууну ситиспит оҕо бэйэтэ саҥа ыалы тэрийэн оҕо төрөтөн иитэр, үөрэтэр кэмэ кэлэр. Дьон олоҕор бу бэлиэ кэм хойутаабакка; кыыс оҕоҕо этэ-сиинэ ситэрин кытта кэлэрэ эрэйиллэр, онтон уол ыал буолуон иннинэ элбэхтик үлэлээн буор кутун сайыннаран биэрэрэ эмиэ туһалаах.
Оҕону иитии уонна үөрэтии үөрэҕэ үйэлэргэ уларыйбат. Оҕо ийэ кута иитиллэрэ ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕаланар уонна 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри күүскэ сайдар. Бу кэми аһардан кэбиспэккэ үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриини бары төрөппүттэр оҥоро сылдьыахтара этэ.
Киһи ийэ кута төрүт кут диэн ааттанар уонна киһи оҥорор быһыыларын барыларын салайыыга бэйэтэ да билбэтинэн кыттыһа сылдьар. Бу уратыны киһи саҥа оҥорор быһыытын урукку иҥэн сылдьар үгэһигэр тэҥнээн көрөрүттэн быһаарыллар. Ол иһин оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитии сахаларга бастаан иһэр.
Ийэ кута үчүгэй быһыыларынан иитиллэн, киһи буолууну ситиспит оҕо олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Былыргы ыаллар эбэлэрин, эһэлэрин кытта бииргэ олорор этилэр. Маннык бииргэ олоруу төһө да эрэйдээҕин иһин, оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр улахан туһаны оҥорор. Олоххо элбэх уопуттаах кырдьаҕастар этэр тыллара, биэрэр сүбэлэрэ улаатан эрэр оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалар кыахтара улаатар.
Оҕону иитиигэ туһаныллар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурга, бэйэни туттунарга уонна күүстээх, өһөс санаалаах буолууга иитэр, үөрэтэр күүстээх. Оҕо төрөппүттэрин туохха барытыгар баһыйар буола улаатарын, бу өс хоһооно үөскэтэр.
Оҕо тулуурдаах, туттунар күүстээх буоларыгар маннык этэн үөрэтиилэр туһалыыллар:
- “Аһара барыма” диэн этэн оҕону үөрэтии туттунар күүстээх буоларын үөскэтэр. Ытааһын да, үөрүү да аһара барбатахтарына эрэ киһи быһыытыгар сөп түбэһэллэр. Туохха барытыгар киһи быһыытын аһара барыы табыллыбаты элбэтэр.
- “Тохтоо” диэн этии субу оҥоро турар быһыыны тохтотору, уларытары модьуйарынан оҕоҕо туһата суоҕу, сыыһаны оҥорууну тохтотунар, туттунар күүһү үөскэтэн тулууру улаатыннарар үөрэх буолар. Бу үөрэх үөрэтэр, такайар киһи этиитин истэргэ уонна толорорго үөрэтэрэ ордук улахан туһалаах.
- “Кэтэс” диэн этэн оҕону кэтэһэргэ, туох барыта кэмигэр кэлэрин күүтэргэ үөрэтии тулуурун улаатыннарар, өйүн-санаатын уларытан сааһылыырыгар көмөлөһөр үөрэх буолар.
- “Тиэтэйимэ, ыксаама” диэн үөрэх оҕо сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыр аналлаах. Оҕону үөрэтии саамай уустуга сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтии буолар. Оҕо тугу эмэ оҥороругар куруук тиэтэйэр, ыксыыр санаата баар буоларыттан көмүскэллээх, харысхаллаах буолара табыллар.
- “Киһиргээмэ, дэбдэйимэ” диэн этии оҕо өйө-санаата киһи быһыытын аһара барарын тохтотууга, көрсүө, сэмэй буолууга киллэрэн биэрэн улахан туһаны оҥорор.
- “Көрсүө, сэмэй буол” диэн үөрэтии оҕо туохха барытыгар урутаан түһэн иһэр майгынын аҕыйатар, хааччахтыыр. Ол иһин оҥорор быһыытын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр уонна сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар аналлаах үөрэх буолар.
Олоххо элбэх уопуттаах киһи, эһэ оҕону сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтэр күүһэ улахан. Оҕо улаатан иһэн сыыһа-халты туттубатаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар билэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ эһэ үөрэҕин туһана сылдьаллар.
Эһэ үөрэҕэ диэн оҕоҕо тулуурдаах буолууну, тохтотунар күүһү иҥэрэн биэрэргэ уонна бэрээдэги тутуһан үлэни табан үлэлииргэ үөрэтэр аналлаах. (1,27).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.