Саха федералистарын үлэһит сойууһа
“Саха федералистарын үлэһит сойууһа” (нууч. Якутский трудовой союз федералистов) — XX үйэ саҥатыгар Саха сиригэр баар буола сылдьыбыт политическэй баартыйа. 1917 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр (аныгынан от ыйын 10) саха үөрэхтээхтэрин "Көҥүл" сойуус чилиэннэрэ көскө сылдьар кэлии дьону кытта холбоһон тэрийбиттэр. Тэрийээччилэр: В. В. Никифоров, Г. В. Ксенофонтов, С. А. Новгородов, А. И. Софронов, Н. Леонтьев уонна да атыттар. Барыта баартыйа испииһэгэр 400-чэ киһи киирэр эбит. Онтон 20 киһитэ ол сылларга бырабыытаыстыба оруолун толорбут ЯКОБ иһигэр киирэллэрэ. Федералистар бырагырааммалара сибиирдээҕи областничество уонна национальнай суверенитет бириинсиптэригэр олоҕурара. Кинилэр национально-государственнай федерацияны туруорсаллара.
Федералистар дьонноро куорат дууматыгар эмиэ бааллара. Дуума бэрэстээтэлинэн Г. В. Ксенофонтов этэ. 1917 с. күһүнүгэр федералистар былааска сүрүн балаһыанньаны ылбыттара. Бу сыл балаҕан ыйыгар федералистар этиилэринэн саха национальнай общественнай тэрилтэлэрин түмэр соруктаах Национальный комитет для объединения и управления деятельности всех национальных организаций тэриллэр: "Саха аймах" уопсастыба, земскай управалар, Федералистар сойуустара. Ол кэмҥэ чинчийээччи А. Н. Дьячкова санаатынан, Кэмитиэт омугу босхолуур хамсааһыны баһылыыр трилтэ этэ. "Нацком был основой будущего государственного органа, - диэн суруйар А. Малькова, - которому надлежало возглавить после провозглашения национально-государственную автономию".
1917 с. сэтинньитигэр буолбут өрөбөлүүссүйэ Саха сирин бары дьонугар соһуччу суоһулан буолбута. Федералистар ол саҕана демократияны кэрэһэлээн бассабыыктары утары барбыттара, саха омуга куһаҕаннык баттанан олоруутун барытын кылаассабай биричиинэннэн быһаарыыны сыыһанан аахпыттара уонна ону аһаҕастык этиммиттэрэ.
Арассыйаҕа өрөбөлүүссүйэ охсуһуута күүркэйэн истэҕин аайы Федералистар Сойуустарын кыаҕа улаатан испитэ. 1917 сыл сэтинньитигэр 1200 киһилээх этэ. "Якутский голос" диэн ааттаах бэйэлэрин хаһыаттарын таһааран киирэн бартара. Улуустарга 20 олохтоох кэмитиэт тэриллибитэ.
1917 сыл алтынньытыгар-сэтинньитигэр Саха уобалаһыгар земскэй былааһы талыы буолбута. 1918 сыл тохсунньутугар уобалас земскай мунньаҕа Уобалас земскэй упрааватын талбыта, бэрэстээтэлинэн В. В. Никифоров буолбута.
1917 с. сэтинньитигэр өссө биир суолталаах түбэлтэ буолбута: Бүтүн Арассыйатааҕы Учредительнай мунньахха сахалартан уонна Саха сириттэн дьокутаатынан Г.В. Ксенофонтов талыллыбыта. Ону тэҥэ Ксенофонтов Сибиир уобаластааҕы дууматыгар бэрэстэбиитэлинэн талыллыбыта.
Саха федералиистара көҥүл Сибиир парламентскай өрөспүүбүлүкэтин тэрийиигэ Сибиир областниктарын өйөөбүттэрэ. Ол гынан баран Сибиир уобаластааҕы дууматын талыы сатамматаҕа. Омук интеллигенцията демократияны олохтуу сатаабыта бассабыыктар былааһы былдьыыр күүстээх дьайыыларын түмүгэр баттаммыта.
1918 с. от ыйын 1 күнүгэр Дьокуускайга сэбиэскэй былаас олохтоммута. Былааһы Оробуочай дьокутааттар Сэбиэттэрин исполкома бэйэтин илиитигэр ылбыта. Эдэр бассабыыктар, исполком чилиэннэрэ М. Аммосов, Н. Бубякин, М. Виленская, В. Чаплинскай уонна да атыттар пролетариат диктатууратын олохтообуттара. От ыйын 9 күнүгэр Центросибирь бэрэстэбиитэлэ, Сэбиэскэй былааһы олохтооһун инструктора П. А. Ойуунускай Саха сирин үлэлээн иитиллээччилэригэр туһаайан олохтоох сэбиэттэри тэрийэргэ ыҥырбыта.
Саха сирэ саҥа олоххо киирбитэ.
Туһаныллыбыт литература
уларыт- А. И. Гоголев, ИСТОРИЯ ЯКУТИИ,(Обзор исторических событий до начала ХХ в.), Якутск, 1999