Үгэс буолбут Саха көстүүмэ

Үгэс буолбут сахалыы көстүүм - Саха национальнай көстүүмэ. Онно араас омук культурнай үгэстэрэ дьүөрэлэһэллэр, полярнай климакка сөп түбэһэр, кыраһыабай таҥаһы- сабы, кини оҥоһуутун быһыытынан уратылаһаллар. ХІІ үйэлэргэ үөскээбит Саха таҥаһа араас элеменнэри дьүөрэлиир. Ити ордук араас фактуранан, араас матырыйаалынан туһаныы бэлиэтэнэр: араас түүлээх, сукуна, жаккардовай солко, сарыы, тирии. Көстүүмү оһуорунан, оҕуруонан, тимир киэргэлинэн, киэргэлинэн киэргэтиллэр. Араас трансформациялар уонна модификациялар, этнос социальнай уонна культурнай олоҕор буола турар историческай событиелар буолаллар, норуот көстүүмэ былыргы уус- уран үгэстэри тутуһар.

Матырыйааллар уонна конструкциялар

XVII- XVIII үйэлэргэ Саха таҥаһа айылҕа матырыйаалларыттан оҥоһуллара. Сүрүннээн айылҕа матырыйаалларыттан, холобур: тирии, замша, дьиэ кыылын туутэ, того диэтэххэ сахалар түүр омук быһыытынан сылгыны үөрдээн уонна ынах сүөһү иитэллэрэ. Түүлээх кыыл тириитин кыһыҥҥы оҥоһуктарга, сүрүннээн, отделка быһыытынан туһаналлара. Икки кэккэ борт кытыытынан тигиллэрэ, намыһах оҥоһуктан уонна сиэх- сэбиргэли ылыы, бастатан туран, тымныы климаттаах уонна хотугу омуктартан көспүтэ. Тас дойдуттан кэлии солко, түүлээх таҥастар күндү буолан, ордук сыаналаах буолаллара, уонна отделка эрэ быьыытынан туттуллаллара. Кытай «чараас таҥаһынан» биллэрэ, ону баай дьон эрэ бэйэлэригэр көҥүллүүр кыахтаахтара. Дьадаҥы дьон нус- хас, сайылык оҥоһуктарын (рубахалары) чараач замшаттан оҥороллоро.

Үгүс норуоттар оҥоһуктарын покроя олоҕуран судургу уонна үгүстүк ырытыллыбыт форманан уонна матырыйаал кээмэйинэн сытара. Үгэс буолбут Саха сирин кроя бу өттүнэн атын буолбатах. Ити курдук, күннээҕи оҥоһуктар сүрүннээн көнө илиилээх станнаах буолаллар. Дьахтар танаьын покроя, эр киһи киэниттэн уратыта диэн оҕуруоннан уонна тууннэн кытыытынан киэргэтиллэрэ.

Сахалар киэргэнэр бырааһынньыктыыр таҥастара, быраабыла курдук, олус уустук көрүҥнээх — үгэс курдук намыһах, сииктээх- туомнаах, таҥастаах- саптаах буолара. Танас илиитэ «бууктаах», ол эбэтэр, «буф» формалаах онороллоро, сахалар ону нууччалар куоракка кэтиллэр таҥастарыттан утуктэн онорбуттара, ону таһынан, хаһааммыт саҕалары эмиэ. Прибайкалье норуоттар араастаан застежкаламмыт кафтаннарын, байылыат сахалар эрэ кэтэллэрэ. Соннору оҕуруо оһуорунан, тимир элеменнэринэн уонна кыараҕас полоска сыаналаах тууннэн киэргэтэллэрэ.

Ордук интириэьи ылар, атын омук көстүүмнэриттэн ылыллыбыт, халаатка маарынныыр сайын дьахталлар кэтэр танастара. Бу оҥоһук уоһээ этиллибит оноьуктартан улахан уратыта диэн конструктивнай формата буолар. Илиҥҥи Азия норуоттарыгар улаханнык тарҕамматаҕа, элбэх матарыйаал ороскуотуттан.

«Оноолоох, бууктаах» крой

Саха таҥаһыгар ордук тарҕаммыт крой «онолох, будьурхай» буолар — кини нуучча байыаннайдарыттан уонна айанньыттарыттан корон оноьуллубут, ол гынан баран Саха культурнай- уус- уран үгэстэригэр сөп түбэһиннэрэн туттуллар. Маннык оҥоһуктар хайаан да ыскылааткалаах буолаллар кытыыларыгар уонна ортоку кохсулэрин шовтарынан («оноо»), уонна илиилэригэр («буук»). Маннык оноьуулаах сону эр дьон эрэ буолбахха, дьахтар эмиэ кэтэрэ. Уратылара декоративнай эйгэҕэ көстөрө. Эр дьон соно тириититтэн эбэтэр таҥастан тигиллэрэ. Сон танаьа бархаттан оноьуллубут саҕалаах уонна манжеттаах. Дьахтар соно сезон анаабытыттан көрөн, түүлээхтэн эбэтэр замшаттан оҥоһуллара. Замшаттан тигиллибит сон суукунаттан эбэтэр шелкаттан декоративнай вставкалардаах буолара. Тирии кээмэйэ улахан, уһун таҥаһы оҥорорго тиийбэт буола5ына, холобур кыһыҥҥы "са5ынньахха", оччо5уна араас матырыйаалы эбэннэр комбинациялыллара — замша, кыыл түүтэ, танас. Маннык покрой көрүҥэ «кытыылаах» диэн ааттанар. Үөһээ таҥас курдук хойуутаан тар5аммыта, мануфактурнай танас тэнийбитин кэннэ. Бу оҥоһуктар «онолоохтон» уратылара диэн, оноьук аллараатын уонна сиэ5ин борталарын кытыыларыгар суон икки хос тутуллубут суукуна сурааьынара буолар. Маннык таҥаһы дьахталлар сөрүүн күннэргэ кэтэллэрэ.

Ордук былыргы таҥас кроя «таҥалай» диэн буолар. Бу кыра кээмэйдээх оҥоһук, туу отделкалаах ровдугаттан оноьуллар. Кини уратылара: сиэх уөһээ өттүтугэр туулээх надставка; ойоҕос сиигинэн быһыылар; самыытын таьымын ойоҕосторунан металлическай декоративнай элэмиэннэр. Араас вариацияларга маннык киэргэтии сезоннартан уонна функциональнай аналларыттан тутулуктаах. Бу истиил саамай чаҕылхай холобурунан "таҥалай" буолар, кини кылгас тууннэн оноьуллубут сиэхтээх, кокеткалаах, баайдык о5уруоннан киэргэтиллибит буолар. Сорох чинчийээччилэр санааларынан, сыбаайба таҥаһынан аа5ыллара. Бу оҥоһуктар нэһилиэнньэҕэ улахан сыаналаах оноьуктар быьыытынан харыстаммыттара, нэһилиэстибэннэн бэриллибиттэрэ. Ол эрээри, бу крой инникитин сайдыыны ылбата5а. ХХ үйэ саҕаланыытыгар туһаттан сүтэн хаалбыта.

Кэлин Саха таҥаһын сайыннарыыга танас киэҥник тарҕанан улахан оруолу ооньоото. Бу фактор Саха таҥаһын кройугар эрэ буолбакка, бүтүн Саха таҥаһын культуратыгар сабыдыаллаата.

Туттуллубут литература: https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%8F%D0%BA%D1%83%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BA%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8E%D0%BC