Үгэс уларыйыыта
Үгэс уларыйыыта диэн саҥа үгэс үөскээн эргэни солбуйуута ааттанар.
Былыргы, сурук-бичик суох кэмнэригэр дьон олоҕо үгэстэргэ, үчүгэй үгэстэртэн үөскээбит сиэргэ олоҕуран, олортон тутуллан сайдан испитэ. Сурук-бичик, үөрэх-билии сайдыаҕыттан олох сиэрин сурукка киллэрэн суруйан сокуоннары олохтообуттара. Сокуоннар кумааҕыга суруллуулара төһө да түргэтээбит курдугун иһин, дьон бары өйдөрүнэн-санааларынан ылынан, олору тутуһан толороллорун, соннук үгэс үөскээн өйгө-санааҕа олохсуйуута, олоххо киириитэ эрэ хааччыйар кыахтаах. Кумааҕыга сурулла охсубут сокуону дьон бары толоро үөрэниилэрэ син-биир уһун кэми, соннук үгэс дьоҥҥо үөскүүрүн, олохсуйарын эрэйэр. Сокуону толоруу үгэһэ бары дьоҥҥо үөскүү илигинэ, ол сокуон толоруллара уустуктары үөскэтэр, аҕыйахтар толоруохтарын сөп.
Аҕыйах ахсааннаах хаалбыт кыыллары, көтөрдөрү харыстыырга аналлаах, бултууру бобор сокуоннары син уруккуттан таһаара сатыыллар эрээри, сорохтор олору тутуспаттар, уоран бултааччылар, браконьердар син-биир бааллар.
Үгэс уларыйыыта урукку үгэһи суох оҥордоххо, умуннардахха эрэ олоххо киирэр кыахтааҕынан уһун кэмҥэ кыаллар кыахтаах. Үгэс ыл да уларыйа охсубат. Үгэс уларыйыыта дьон бары өйдөрө-санаалара уларыйан, саҥа үгэһи ылынан олору толорор буолуохтарыгар диэри уһун кэми ылар. Сэбиэскэй былааспыт эстибитэ сүүрбэттэн тахса сыллар буола оҕустулар эрээри, ырыынак өйө-санаата өссө да киирэ, баайдар уонна дьадаҥылар өйдөрүн-санааларын араастаһыыларын уратылара олоххо киирэ иликтэр.
Айылҕаны харыстыыр санаа сылтан-сыл аайы эбиллэн иһэр. Билигин айылҕаҕа үүнэр мастар аҕыйаан истэхтэринэ, хас биирдии ыал саҥа сылы көрсүһүүгэ анаан улааппыт харыйаны кэрдэн киллэрэн киэргэтэ симииллэрэ уонна бырааһынньык ааһарын кытта таһааран быраҕан кэбиһэллэрэ сиэрэ суох быһыыга киирсэр буолбутун үгүстэр өйдүү иликтэр.
Айылҕаҕа харыйа мас үүнэрэ аҕыйаҕынан, бу мас саппааһа биллэрдик аҕыйаан, айылҕаны харыстааччылар айдааны тардыбыттара эмиэ ыраатта. Кинилэр туруорсууларынан араас көрүҥнээх бобуулары оҥорон үүнэн турар мастары харыстыы сатыыллар эрээри, бэйэлэрэ кэрдээччилэр син-биир элбэхтэр. Үүнэн турар мастары аналлаах убаҕаһынан ыстаран харыстааһын билигин олоххо киирэн эрэр. Убаҕаһынан ыстарыллыбыт маһы кэрдэн киллэрэн сылааска, дьиэҕэ туруордахха амырыын сыты таһаарара, бу мастары кэрдибэттэрин чахчы үөскэтиэн сөп.
Үгэс уларыйыыта уонна саҥа үгэһинэн солбуллуута олус уһун кэми ыларынан сорохтор үүнэн турар харыйаны кэрдэн ылалларын билигин төһө да ыстарааба улаханын да иһин быраҕа иликтэр. Тыыннаах күөх мас көрүҥэ, сыта-сымара уратытынан, бырааһынньыгы тупсарарынан дьон олору ордук сөбүлүүллэр. Бу сөбүлүүр санаа үгэс буолан хаалбытын уларытыы, атын, саҥа үгэһинэн солбуйуу уустуктары үөскэтэрин тэҥэ, уһун кэмҥэ кыаллар кыахтанар.
Саҥа, олоххо туһалаах үгэс үөскээһинигэр уонна олоххо киириитигэр кыра да буоллар көмө, дьону ол диэки үтүрүйэн биэрии хайаан да баар буоллаҕына табыллар. Дьон бары өйдөрүнэн-санааларынан салаллан саҥа үгэһи тутуһар буолуулара уустук, уһун кэми ылар. Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу эрэйи, үлэни эрэйэрэ элбэҕиттэн, тиэтэйэр, ыксыыр дьон олору оҥорордооҕор, куһаҕаны, дөбөҥнүк, эрэйэ суох оҥоруллары оҥоро охсоллорун сөбүлүүллэрэ хаһан да уларыйбат. Бу быһаарыы саҥа улаатан эрэр оҕоҕо ордук күүскэ дьайарыттан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх оҕо айыыны, дьон оҥорботторун оҥорон куһаҕаны элбэтэриттэн харыстыыр аналлаах.
Былыргы, тыа маһа кэмэ суох элбэх эрдэхтэринэ үөскээбит, саҥа сылы көрсүһүүгэ харыйа маһы кэрдэн киллэрэн киэргэтии үгэһэ, билигин айылҕаҕа үүнэр мастар аҕыйаабыт кэмнэригэр уларыйара, атынынан солбуллара сайдыылаах олох көрдөбүлэ буолла. Үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон, сайдыбыт иһитиннэрэр-биллэрэр тиэхиникэлэри туһанан, бу хаалбыт, айылҕаҕа буортулааҕа биллибит үгэһи кылгас кэм иһинэн уларытыахтарын сөп этэ да, билигин кыалла илик.
Олохсуйбут үгэстэрин дьон бары тутуһа, толоро сылдьаллар. Уһун үйэлэргэ олох бэйэтэ уларыйарынан саҥа үгэстэр үөскээннэр олоххо киирэн иһэллэр. Олох сайдан, тупсан, үөрэх-билии тарҕанан истэҕинэ былыргы, олохтон хаалбыт үгэстэр уларыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Билигин айылҕаны харыстааһын инники күөҥҥэ тахсыбытынан саҥа үгэстэри, харыстааһын үгэстэрин иҥэринии, олоххо киллэрии ирдэнэр кэмэ кэллэ.
Саҥа сылы көрсүһүүгэ хас ыал аайы күөх, тыыннаах харыйаны кэрдэн киллэрэн киэргэтэн туруоруу айылҕаны харыстааһыҥҥа сөп түбэспэт. Бу үгэһи уларытыы, саҥа үгэһинэн солбуйуу өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Сорох былыргы үгэстэр аныгы, сайдыылаах олоххо сөп түбэспэт өрүттэрэ элбэхтэр. Билигин тииттэр, мастар кэрдиллэн бүтэн эрдэхтэринэ, аны харыстааһын үлэлэрэ ыытыллар кэмнэригэр хас биирдии үүнэн турар мас сыаналанара, харыстанара ордук.
Хас саҥа сыл саҕаланан кэлиитигэр дьон харыйа туруоран симииллэрэ, хас биирдии ыал аайы харыйа баар буолара үгэс буолбута олус ыраатта. Үгүс ыаллар билигин саҥа сылы көрсүһүүгэ искусственнай харыйалары киэргэтэн, симээн туһаналлара былыргы үгэһи, тыыннаах харыйатын эрэ уларытан туһаныы буоларынан былыргы үгэс тутаах өттө уларыйбакка салҕанан барар кыахтанар.
Араас суол аныгы матырыйааллартан оҥоруллубут оҥоруу харыйа элбэхтэ туһанылларыттан үгүс үүнэн турар күөх маһы харыстыырга аналланар.
Сайдан, уларыйан, тупсан иһэр олоххо үчүгэй, туһалаах үгэстэри саҥалыы үөскэтэн туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Саҥа сылы көрсүһүүгэ араас үчүгэй, оҥоруу харыйалары туһаныы сайдан иһэр дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Айылҕаны харыстааһын, “Харыстас” таҥара үөрэҕэ олоххо киириитэ эргэрбит, сайдан, уларыйан иһэр олохтон хаалбыт, былыргы үгэстэри уларытыыны, саҥанан, харыстыыр аналлаах үгэһинэн солбуйууну эрэйэр. Дьон-аймах үөрэҕи-билиини баһылааннар айылҕаны харыстыырга, көмүскүүргэ саҥа суоллары булан олоххо киллэрэллэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолла. (1,100).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.