Үлэни оҥоруу уратылара
Үлэни оҥоруу улахан эрэйдээх, ыараханнаах, элбэхтик табатык хамсаныылары оҥорууну ирдиириттэн тулуурдаах буолууну киһиттэн эрэйэр. Үлэ хайдах оҥорууттан улаханнык тутулуктанарыттан тосту уларыйан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан икки өрүттэнэн тахсар биллэр уратылаах. Үлэни оҥоруу бу тутаах уратытын үлэһит дьон бары билэллэр, онтон атыттар тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр.
Киһи үлэни үчүгэйдик, хаачыстыбалаахтык оҥорууга олус уһун кэмнэргэ үөрэммитин сахаларга “Сата таас” диэн таҥараҕа тэҥнээх таас баар буола сылдьыбыта биллэрэр. Сата тааһы туһаныы үлэни сатаан оҥорууну үөскэтэн, үчүгэй үлэһиттэр буор куттара сайдыытын ситиһэннэр сатабыллаах дьон сахаларга элбээбиттэр.
Киһи хамсаныылары хайдах; үчүгэйдик эбэтэр куһаҕаннык оҥороро өйө-санаата, буор кута төһө сайдыылааҕыттан, туһалаах үөрүйэхтэргэ төһө үөрэммититтэн тутулуктанар. Ол иһин ханнык баҕарар үлэни оҥорууга киһи буор кутун суолтата улаатан тахсарын сайдыыны ситиһиититтэн уларыйан, тупсан иһэрэ биллэрэр.
Дьон буор куттарын сайдыыта маннык көрүҥнэргэ арахсаллар:
1. Муҥнаах. Оҕо саҥа сайдан эрэр буор кута.
2. Муҥкук. Оҕо оҥорор быһыыта табыллыбатыттан, сатамма-тыттан тупсаран биэрэригэр сэрэнэрэ улаатан хаалан кыайан оҥоруон да сөптөөҕүн табан оҥорбото элбиирин быһаарар.
3. Дьадаҥы. Үлэни оҥорорго баҕа санаата суох буолуу ааттанар.
4. Үлэһит. Үлэни табатык, сөп түбэһэринэн оҥорор киһи.
5. Дьоҕурдаах. Үлэҕэ тупсарыылары киллэрэр кыахтаах буолуу.
6. Сатабыллаах. Сатаан оҥорбутун табан туһанар киһи.
7. Талааннаах. Тугу оҥорбутун барытын атыттар үтүктэр, батыһар киһилэрэ талааннаах диэн буолар.
Буор кут дьадаҥыттан талааннаах диэҥҥэ диэри сайдыыта уһун кэми ылар. Хас да көлүөнэлэр усталарыгар күүскэ үлэлээччилэр буор куттара сайдан талааннаах диэҥҥэ тиийэр. Ол иһин үлэһиттэр сайдыбыт буор куттарын харыстыыллара уонна кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн салгыы сайыннаран иһэллэрэ эрэйиллэр. Элбэхтик үлэлээн сайдыылаах буор куту үөскэтэр, кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэр эр дьон омугу сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэллэр.
Үлэни оҥоруллан бүппүтүн кэнниттэн көрөн-истэн сыаналааһын, төһө табыллыбытын, хайдах хаачыстыбалаахтык оҥоруллубутун быһаарыы туттуллар. Дьоҕурдаах, сатабыллаах киһи оҥорбут үлэтин хаачыстыбата атыттартан үрдүк, тупсаҕай көрүҥнээх буолар. Борос-туой да үлэни оҥорууттан, бу уратыны көрөн быһаарыахха сөп. Урукку кэмнэргэ хотоҥҥо саах күрдьэр күрдьэҕи ыал аайы маһынан, хаптаһынтан суоран, устуруустаан оҥороллоро. Хас да киһи оҥорбут күрдьэхтэриттэн дьоҕурдаах, сатабыллаах уус киһи оҥорбутун чопчу булан ылыахха сөп. Бу күрдьэх чарааһа, кэтитэ, чэпчэкитэ, тутааҕа табыллыбыта тутан көрдөххө сонно биллэр. Хас биирдии ыанньыксыт ынах ыырыгар олорор талах олоппоһуттан сатабыллаах киһи оҥорбутун сонно быһаарар кыах баар буолар.
Үлэни оҥорууга тупсууну ситиспиппит бэлиэтинэн хаачыстыба диэн үлэни сыаналыырга туттуллар тыл нууччалартан киирэн саха тупсаҕай, табыллыбыт, сатаммыт, үчүгэйдик оҥоруллубут диэн элбэх быһаарыыларын солбуйан саха тылыгар киирэн оннун булуммут.
Үлэ хайдах оҥоруллубутуттан тутулуктанан улаханнык уратыланан тахсарын быһаарыы хас да көрүҥҥэ арахсарын чуолкайдыыр. Бу үлэни оҥоруу тус-туспа көрүҥнэрэ саха тылынан этиллэн сылдьаллар:
1. Табыллыбатах үлэ. Куһаҕаннык, халы-мааргытык үлэлэммит үлэ диэн сыаналыахха сөп, таах хаалара быһаарыллар. Арай тупсаран, көннөрөн биэрдэххэ эрэ туох эмэ туһалаах тахсыан сөп.
2. Дьалаҕайдык оҥоруллубут үлэ. Буоллар эрэ диэн оҥоруу үлэ хаачыстыбата мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Сүрэҕэ суох, үлэлиэн баҕарбат, сүрэҕэлдьиир дьадаҥы киһи оҥорбут үлэтэ үгүстүк табыллыбакка, сатаммакка хаалан эрэйдиирэ ону биллэрэр.
3. Сөбүгэр соҕустук оҥоруллубут үлэ. Үлэһит, сүрэхтээх киһи оҥорбут үлэтэ табыллар эрээри, үксүгэр ортотук сыаналанар.
4. Дьоҕурдаах киһи оҥорбут үлэтэ хаачыстыбалаахтык оҥоруллубут үлэ буолар. Дьоҕур диэн буор кут сайдыылааҕын, араас хамсаныылары оҥоруу тупсубутун биллэрэр тыл. Бу киһи оҥорбут үлэтэ табыллан, тупсан хаачыстыбата үрдээн тахсар.
5. Сатабыллаах киһи оҥорбут үлэтэ үчүгэй хаачыстыбалаах буоларын тэҥэ, атыттар сөбүлүү көрөр, үтүктэр үлэлэрэ буолар. Сатабыл диэн тыл буор кут өссө сайдыбытын биллэрэр суолталаах.
6. Талааннаах киһи ханнык баҕарар үлэни оҥорбутун бары сөбүлээн көрөллөр, үтүктэ сатыыллара үөскүүр. Талааннаах диэн хамсаныылары оҥороро үрдүк таһымҥа тахсыбыт буор кут ааттанар.
Үлэҕэ табыллыы, сатаныы диэн ааттанан хайдах оҥоруллубутун, үчүгэй көрүҥүн быһаарыы хаһан баҕарар туттуллар. Хаачыстыба диэн нуучча тылыттан киирии тыл үлэ хайдах оҥоруллубутун холбуу быһааран табыллыбыт, тупсаҕай, сатаммыт диэн тыллары холбуу ылан өйдөтөр курдук эрээри, суолталарын буккуйар.
Үлэни хаачыстыбалаахтык оҥорор туһугар киһиэхэ сайдыылаах буор кут; дьоҕур, сатабыл уонна талаан диэн бааллара эрэйиллэр. Киһи уһуннук үлэлээн-хамсаан маҥнай дьоҕуру, онтон сатабылы үөскэтинэр уонна ол кэнниттэн талааны сайыннарыан сөп. Дьоҕур диэн буор кут үөрүйэх буолбутун биллэрэр уонна элбэхтик үлэлииртэн, хамсаныылары оҥоро үөрэнэртэн үөскээн, туһалаах үөрүйэхтэри үөскэтэн киһи үлэ уустук хамсаныыларын табатык, сыысхала суох оҥороругар тириэрдэр өй-санаа буолар.
Дьоҕурдаах диэн үлэ хамсаныыларын табан, нэмин билэн оҥорорго үөрэммит, соннук үөрүйэхтэри үөскэтиммит, буор кута сайдыбыт киһи буолара үлэни хайдах оҥороруттан сыаналанан биллэр. Бу киһи оҥорбут үлэтэ табыллан үрдүктүк сыаналанар.
Сатабыл диэн үлэни табан оҥоруу сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин “Сата таас” диэн таҥараҕа тэҥнэнэр таас баара биллэрэр. Үлэни сатабыллаахтык оҥорор киһи оҥорбута атыттартан уратыланан, тупсан тахсарын, бу тыл биһиэхэ тириэрдэр.
Сатабыл диэн өй-санаа, буор кут сайдыылааҕын, хамсаныылары оҥоруута тупсаҕайын, түргэнин, табылларын биллэрэр тыл. Саха дьоно бары сатабыллаах уустар, тутааччылар буолаллар.
“Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно сатабыл баар киһитэ оҥорон таһаарбыта үрдүктүк сыаналанан атыыга баран элбэх барыһы киллэрэрин биллэрэр. Үлэни сатабыллаах дьон атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрин оҥороннор сайыннаран иһэллэр.
Оҥоруллубут үлэ хаачыстыбата киһи бэйэтин буор кута төһө сайдыбытыттан быһаччы тутулуктанар. Буор кут өссө сайдыыта талаан диэн ааттанар. Талааннаах буолууну аҕыйах киһи ситиһэр үөрүйэҕэ буолар. Үлэнэн олус элбэхтик, хас да көлүөнэлэр устала-рыгар дьарыктаныы буор кут өссө сайдыытын үөскэтэн сатабыллаах, талааннаах буолууга тириэрдэр. Төрүттэригэр улахан ырыаһыт, уус киһи баар буоллаҕына сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэлэригэр бэрилиннэҕинэ талааннаах ырыаһыт, сатабыллаах уус үөскээн тахсыан сөп. Ол барыта буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан салгыы бэриллэн иһэриттэн тутулуктанар.
Дьоҕур, сатабыл уонна талаан диэн буор кут сайдыыны ситиһэн иһэр үөрүйэхтэрэ киһиэхэ өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр эт-сиин туһалаах хамсаныылары табатык оҥорорун үөскэтэр үөрүйэхтэр буолаллар уонна үлэни оҥоруу хаачыстыбатын үөскэтэллэр.
Киһи буор кута хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдан үрдүк таһымы ситиһиигэ тириэрдэрэ эти-сиини уларытарыттан, бэйэтигэр сөп түбэһэр оҥороруттан тутулуктанар. Ол иһин киһи сайдыылаах буор кута оҕолоругар бэриллэн иһэрин биллэрэр “Уус оҕото – уус буолар” диэн этиини сахалар үөскэтэн туһаналлар.
Ыраахтааҕы былааһын саҕана дьахталлар улаханнык баттанан олорбуттара диэн быһааран сэбиэскэй былаас кэмигэр эргэ тахсалларыгар элбэх көҥүлү биэрбиттэрэ. Дьахталлар көҥүллэринэн баран, ыал буолууга бэйэлэрэ эр киһини талан ылан эргэ тахсар кыахтаммыттара. Көҥүллэринэн барбыт дьахталлар өйдөрө-санаалара аһара баран “Таптаабыт тайахтааҕы батыһар” диэн өс хоһоонун тутуһан элбэх минньигэс, ньуолбар саҥалаах, уу-хаар тыллаах албынньыттарга, дьадаҥыларга эргэ тахсаннар, олору өссө элбэппиттэрэ.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө туппутуттан үгүстэр ыал буолан элбэх оҕоломмуттара. Бу элбэх оҕолор төрөппүттэриттэн дьадаҥы буор куту ылынаннар үлэлиэхтэрин баҕарбаттарыттан, үлэни сирэллэрэ үөскээбититтэн кэлин, бу былаас бэйэтэ эстибитэ. Онно эбии үөрэхтээһини өрө тутуу, арбааһын үлэни кыайбаттар бары үөрэҕи эккирэтэллэрин үөскэтэн тыа сириттэн эдэрдэр барыылара үксээбитэ. Бары дьадаҥы, үлэни кыайбат буор куттаахтар үөрэҕи, араас суруйуу үлэлэрин элбэҕи баһылаабыттара.
“Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн өс хоһооно табатын дьахталлар эргэ тахсалларыгар аан бастаан ханнык эр киһини талан ылалларыттан быһаарыахха сөп. Элбэх уу-хаар тыллаах, албынньыт, бэлэмҥэ олоруохтарын баҕалаах эр дьон ханнык баҕарар дьахтары тылларыгар киллэрэн кэргэн ылар кыахтаммыттара.
Көрсүө, сэмэй, үлэни кыайар, аҕыйах саҥалаах, чиэһинэй эр дьону көҥүллэринэн барбыт дьахталлар букатын бырахпыттара. Элбэх саҥалаахтар, албынньыттар аан бастаан билсиһиигэ биллэрдик ордоллорунан туһанан дьахталлары тала сылдьар кыахтаммыттара. Бу быһыы билигин аһара баран дьахтарга урутаан түһээччилэр лаппа баһыйаннар биир да ыраас кыыһы ордорбот кэмнэрэ кэлэн турар. Уһуннук үөрэнэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэриттэн эр дьон буор куттара буккуллара уонна араас эмтэммэт ыарыылаах, кыайан саҥарбат, хамсаммат оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ.
Омук сайдыыны ситиһэригэр элбэх күүстээх, кыахтаах, үлэни кыайар эр дьон тириэрдэллэр. Онтон күүстээх, кыахтаах эр киһини утумнуур буор куттаах оҕону ыраас кыыс оҕо эрэ төрөтөр кыахтаах. Ол барыта дьахтар иһигэр эр киһи буор кута буккуллан хаалбатаҕына эрэ оҕотугар бэриллэр кыахтанарынан быһаарыллар.
Эр киһи үйэтин тухары үлэлиириттэн буор кута сайдан иһэр. Араас туһалаах үөрүйэхтэрэ сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэллэр. Бу үтүө хаачыстыбаларын эр киһи ыраас кыыһы эрэ ойох ыллаҕына эбэтэр бэйэтин дьахтара кэлэр көлүөнэлэригэр тириэрдэр кыахтанара ыал буолуу үгэстэригэр киирэн туттулла сылдьар. Сатабыллаах үлэһиттэр сайдыылаах буор куттарын харыстыыллара сахаларга ыал буолуу үгэстэрин туһана сылдьалларыттан биллэр. Атын киһиттэн оҕолоох дьахтар саҥа кэргэҥҥэ таҕыстаҕына иккис оҕотуттан салгыы оҕолоро эр киһини утумнуур буолуохтарын сөп.
Оҕо оҥорбут үлэтэ аан бастаан элбэхтик табыллыбакка эрэйдиир, үгүстүк хатылаатахха, хос-хос оҥордоххо эрэ туох эмэ туһалаах үлэ тахсар. Ол иһин бүтэриллибит үлэ эрэ табатык сыаналанар. Хас да уустук үлэни саҕалаан баран кыайан бүтүүтүгэр тириэрдибэккэ барыларын быраҕаттаан кэбиһэр оҕолор билигин элбээтилэр. Саҥаттан саҥаҕа көтүөккэлээн иһии солумсах буолууттан, араас саҥаны билэн иһииттэн үөскүүр куһаҕан майгы буолар.
Сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайлар саха тылыгар оҥорор куһаҕаннара эбиллэн иһэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсаҕы үөскэтэр тылы “сонун” диэн солумсаҕы кистиир, сахаларга суох тылга уларытан саха дьонун барыларын солумсахтарга кубулута сатыыллар. Саҥаны элбэҕи билии солун диэн тылынан этиллэн солумсах буолууну үөскэтэрин “сонун” диэн этэннэр кистииллэриттэн солумсахтар элбээн хааллылар. Үлэһит, көрсүө, сэмэй сахалар тыл үөрэхтээхтэрин бу албыннарыгар киирэн биэрбэтэхтэринэ, солун диэн тылы урукку оннугар түһэрэн туһаннахтарына эрэ өй-санаа дьайыыта табыллан солумсахтар аҕыйыыллара ситиһиллэр кыахтанар.
Үөрэҕи ситиһэ сатааһын солумсах буолууну улаатыннаран урукку кэмҥэ үөскээбит үгэстэри хаалларарга тириэрдэр. Тыа сириттэн дьон куоракка көһүүлэрэ элбээһинэ солумсахтара улааппытын биллэрэр. Ханнык эрэ туһата да суох үөрэҕи солумсахтара киирэн эккирэтэ сатыыллар уонна кэнники син билэн атын үлэҕэ көһөллөр.
Үлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ улахан баайы иҥэринии буолар. Сатабыллаахтык үлэлии үөрэммит киһи хаһан баҕарар таһаарыы-лаахтык үлэлээн барыһы киллэринэр кыаҕа хаалан хаалбат.
Үлэни хаачыстыбалаахтык, сатабыллаахтык оҥоруу диэн оҕо буор кутун сайдыытыттан тутулуктанар уонна өр кэмҥэ тулуурдаахтык үлэлээн ситиһэр улахан кыайыыта буолар. (1,39).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.